Năm Thứ 4888
www.vietnamvanhien.org
 www.vietnamvanhien.net

HỒ CHÍ MINH-NHÀ NGOẠI GIAO, 1945-1946

Sử Gia Vũ Ngự Chiêu

Sự việc Hồ Chí Minh [HCM] tuyên bố độc lập và thành lập chế độ Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa [VNDCCH] ngày 2/9/1945 không bảo đảm rằng nền độc lập của Việt Nam và chế độ này được quốc tế công nhận. Người Pháp, dù tiến bộ hay bảo thủ, đều nhấn mạnh phải đưa ‘con thuyền lạc bến’ Đông Dương trở lại với đế quốc Pháp, bằng vũ lực nếu cần. Những cường quốc khác, vì những lý do khác nhau, đều yểm trợ sự tái xâm lăng Đông Dương của Pháp. 

Chính sách ngoại giao của HCM trong giai đoạn từ tháng 8/1945 tới tháng 12/1946 bởi thế tập trung vào chính sự sinh tồn của chế độ. Để đạt mục đích này, HCM tìm cách quốc tế hóa chính nghĩa quốc gia của Việt Nam, kêu gọi quốc tế yểm trợ nền độc lập của Việt Nam và chống lại cuộc tái xâm lăng của Pháp.  

Nỗ lực của HCM gồm kháng thư hay công hàm đến các cường quốc, phản đối sự xâm lăng của Pháp và gợi nhớ lại những nguyên tắc ‘cao cả’ của Hiến chương Đại Tây Dương, bản tuyên bố của Liên Hiệp Quốc và Hiến chương San Francisco. HCM đặc biệt quan tâm đến sự yểm trợ của Liên bang Mỹ, thậm chí yêu cầu được hưởng giống như tình trạng của Phi-lip-pin [Philippines] trong vùng ảnh hưởng của Mỹ.  

Tất cả những thỉnh nguyện của HCM đều không có hồi âm. HCM phải đương đầu với cả Trung Hoa và Liên minh Pháp-Bri-tên [sau đó, chỉ với Pháp] để sinh tồn. Với Trung Hoa, HCM mua chuộc đút lót các quan tướng để họ cho HCM được tự trị. Với người Pháp, vấn đề phức tạp hơn. Ngay sau cuộc cách mạng tháng 8/1945, HCM cương quyết chống việc Pháp trở lại và nhấn mạnh trên nền độc lập toàn vẹn của Việt Nam. Sau đó, HCM phải giảm dần đòi hỏi, chấp nhận thực tế, đồng ý được hưởng tình trạng một nước Việt Nam ‘tự do’ trong Liên Bang Đông Dương và Liên Hiệp Pháp. Mặc dù Pháp chỉ thương thuyết với HCM để kéo dài thời gian, hầu có thể tăng gia lực lượng và thiết lập sự thống trị quân sự trên toàn cõi Đông Dương, HCM được gần một năm để thủ diễn vai trò nhà ngoại giao ngay tại Việt Nam cũng như tại Pháp. HCM không đạt được những gì mình mong muốn, nhưng qua tiến trình thương thuyết, đã phần nào đạt được mục tiêu quốc tế hóa chính nghĩa của người Việt và đồng hóa mục tiêu của phe HCM với tinh thần yêu nước của người Việt.

 

I. ĐI TÌM ‘CHÍNH THỐNG’:

Sau khi sống hơn phần tư thế kỷ ở quốc ngoại và làm việc cho các cơ quan tình báo quốc tế -trước hết cho Cục Quốc Tế Cộng Sản [Comintern] của Liên Xô tại Trung Hoa và Xiêm, và các cơ quan tình báo Mỹ tại Việt Nam- HCM hiểu rõ sự tàn nhẫn của nền chính trị quốc tế. Kể từ những ngày tháng đen tối ở Paris, khi kiếm tìm tài liệu để hoàn tất bản thảo Les Opprimés [Những kẻ bị áp bức], HCM đã hiểu rằng nếu Việt Nam muốn giành được độc lập, phải phá vỡ lớp băng giá của sự thờ ơ [nếu không phải đồng lõa] của thế giới đối với các xứ thuộc địa. HCM [lúc ấy còn mang bí danh Nguyễn Ái Quốc] đã có lần hy vọng được các nhà xuất bản và tác giả mà HCM đã trích dẫn nhưng không xin phép sẽ truy tố HCM ra tòa để được chú ý.[1] Nhưng chuyện đó không xảy ra.  

Bị các cường quốc không thèm đếm xỉa, HCM chỉ tìm thấy nguồn tiếp trợ từ Liên Xô. Nhưng chua chát cho HCM là ‘tinh thần quốc tế vô sản’ cũng đầy những mặn, ngọt, chua cay. Từ năm 1930, sau khi thành lập Đảng Cộng Sản Việt Nam [CSVN] ngày 6/1/1930, HCM bị bỏ quên bên lề phong trào Quốc tế Cộng Sản, không những bị chỉ trích là ‘nặng tinh thần quốc gia’, ‘thời cơ’, mà còn bị tình nghi là có liên hệ với tình báo tư bản.  Suốt bốn năm dài ở Mat-scơ-va từ tháng 10/1934 tới tháng 9/1938, HCM chẳng được giao một công tác quan trọng nào, trong khi nhóm QTCS trẻ trung từ Nga về như Livitnov Lê Huy Doãn [Hồng Phong], Cinitchkin Hà Huy Tập, Kan Nguyễn Ngọc Vi [Phùng Chí Kiên], Bourov Dương Bạch Mai, Pallat Nguyễn Văn Phong [Minh], v.. v... thống trị Đảng Cộng Sản Đông Dương tại nội địa. Ngay đến người vợ cách mạng của HCM là ‘Fan Lan’, tức ‘Nguyễn Thị Minh Khai’ [1910-1941] cũng trở thành vợ Livitnov Doãn trong hai năm 1937-1938.  

Mãi tới cuối tháng 9/1938, HCM mới được phép trở lại Trung Hoa để chỉnh đốn lại Ban chấp ủy Trung ương Đảng CSĐD, đưa tổ chức này vào chính sách ‘mặt trận thống nhất’ do CSQT tái phát động từ mùa Thu năm 1935. Nhưng tới Diên An từ tháng 11/1938, HCM vẫn không móc nối được với Ban Chấp ủy trung ương của Đảng CSĐD, trước khi các lãnh tụ cao cấp bị mật thám Pháp bắt giữ trong hai ngày 17-18 tháng 1/1940 -phần nào do sự tố cáo gián tiếp của một liên lạc viên người Hoa gốc Việt của HCM. Mãi tới tháng 2/1940, HCM mới tái xuất hiện ở Côn Minh, thủ phủ Vân Nam, tiếp xúc với ban lãnh đạo ở ngoài của Đảng CSĐD tại đây, và trực tiếp chỉ huy nhóm Kan Vi, Hoàng Văn Hoan, Vũ Anh.  

Sau ngày Pháp thất trận ở Âu Châu [23/6/1940], HCM quyết định tìm đường về nước. Để che mắt chính phủ Tưởng Giới Thạch, HCM quyết định xâm nhập và khuynh đảo tổ chức Việt Minh của Hồ Học Lãm, biến tổ chức không Cộng Sản này thành cánh tay ngoại vi của Đảng CSĐD. Rồi, tháng 5/1941, HCM triệu tập Hội nghị thứ 8, khóa I, của Đảng CSĐD tại Pác Bó, tái lập Ban chấp ủy trung ương, với Đặng Xuân Khu [sau này trở thành Trường Chinh[TC]] làm Tổng Bí Thư. 

Trong Thế chiến thứ II [1939-1945], cuộc liên kết Tư Bản-Cộng Sản của Đồng Minh chống lại phe Trục mang lại cho HCM cơ hội để quốc tế hóa chính nghĩa của Việt Nam. Dự đoán được vai trò thắng vượt của Liên bang Mỹ trong thời hậu chiến, HCM không ngừng mua chuộc cảm tình của người Mỹ. Quyết định giải tán Cục QTCS của Stalin vào tháng 3/1943 cho phép HCM theo đuổi một chính sách mềm dẻo: HCM được tự do làm việc cho cả cơ quan tình báo Trung Hoa và Liên bang Mỹ. Đổi lại, HCM được phóng thích khỏi nhà tù Trung Hoa ở Liễu Châu, tự do hoạt động trên lãnh thổ Trung Hoa, có những vật liệu cần thiết và triển vọng được Mỹ yểm trợ trong tương lai. HCM có những thủ thuật đặc biệt để mua chuộc cảm tình của các quan tướng Mỹ tại địa phương.

 A. ĐƯỜNG DÂY TÌNH BÁO MỸ:

Từ cuối năm 1944, đầu năm 1945, HCM đã mở được đường dây liên lạc với Sở Tình Báo Chiến Lược [OSS] Mỹ. Trong mùa Hè 1945, đã có lúc hai toán tình báo Mỹ có mặt tại mật khu ‘Tân Trào’, thuộc địa phận Kim Lộng, Tuyên Quang.  Toán Con Nai [Deer Team] của Thiếu tá Allison K. Thomas đã giúp huấn luyện khoảng 100 binh sĩ Việt Minh và cứu thoát HCM trong cơn đau thập tử nhất sinh tại Kim Lộng. Cũng chính Thomas và các nhân viên thuộc toán Air Ground Aid Service [AGAS] của Không lực Lục Quân Mỹ nhiều lần khẳng định với cấp chỉ huy rằng tổ chức Việt Minh của HCM ‘không phải là Cộng Sản, hay Cộng Sản kiểm soát, hay Cộng Sản lãnh đạo’[2]. Thomas và đại diện OSS tại Côn Minh cũng chuyển cho Jean Sainteny, trưởng đoàn tình báo M-5 Pháp tại Hoa Nam, một lá thư của Việt Minh, đề nghị hợp tác[3].  Sainteny [tên thực Roger] tới Côn Minh ngày 30/7/1945; nhưng gặp Nguyễn Tường Tam[NTT] mà không phải HCM[4]. Nhân viên OSS đã trên thực tế hành xử như Ban Ngoại Giao đầu tiên của HCM.  

HCM rất rộng rãi trong việc ca ngợi sự vĩ đại và truyền thống dân chủ, chống thực dân của nước Mỹ. Từ tháng 7/1945, HCM đã bàn thảo với các sĩ quan tình báo Mỹ tại Bộ Chỉ huy Việt Minh tại Kim Lộng [Tân Trào] về bản Tuyên ngôn độc lập của Mỹ, chứng tỏ mình rất quen thuộc với văn kiện này. Vài tháng sau, HCM đã khởi đầu bản Tuyên ngôn độc lập của mình bằng câu mở đầu của Tuyên ngôn độc lập Mỹ. Sau đó, HCM thường nhắc đến nước Mỹ như ‘vô địch về dân chủ’ [‘champion of democracy’] hay ‘cứu tinh của mọi quốc gia’ [‘saviour of the nations’][5]  

Bản Hiến Chương Đại Tây Dương [14/8/1941] do Tổng thống Franklin D. Roosevelt đề xướng, bản Tuyên ngôn Liên Hiệp Quốc, và Hiến chương Liên Hiệp Quốc ký kết tại San Francisco [1945], và ngay cả bài diễn văn của Tổng thống Harry S. Truman [1945-1953] vào Ngày Hải quân, 27/10/1945, cũng được ca ngợi nồng nhiệt chẳng kém gì chủ thuyết của Lê-nin hơn hai thập niên trước.[6]

 Trong thư gửi Ngoại trưởng Mỹ ngày 22/10/1945, HCM viết: Những nguyên tắc cao thượng về công pháp quốc tế và sự bình đẳng trong Hiến chương Đại Tây Dương đã được người Việt hưởng ứng và đóng góp vào việc biến tổ chức kháng chiến Việt Minh trong chiến khu thành một phong trào chống Nhật trên toàn quốc, một phong trào phản ảnh mạnh mẽ khát vọng dân chủ của dân chúng. Hiến chương Đại Tây Dương được coi như nền tảng của nước Việt Nam trong tương lai. Một kế hoạch xây dựng quốc gia được soạn thảo theo đúng tinh thần Hiến chương Liên Hiệp Quốc tại San Francisco và đã được thực hiện trong những năm vừa qua. . .[7]  

Bài diễn văn ngày 27/10/1945 của Truman về chính sách ngoại giao hậu chiến của Mỹ -trong đó Truman không hề nhắc đến Đông Dương và đã khéo léo dùng cách diễn tả mơ hồ, chung chung hầu ai nấy đều có thể tự do diễn giải -được HCM tán thưởng ngay là chứa đựng ‘những lý tưởng cao cả của sự độ lượng và nhân bản’.[8]  Sau đó, HCM tuyên bố chế độ của HCM ‘dựa trên, và lấy sức mạnh từ các điều thứ hai, thứ tư và thứ sáu trong bài diễn văn 12 điểm của Truman’.[9]  

Về phương diện vật chất, HCM chăm sóc các cán bộ OSS rất chu đáo. Trung úy Phelan [‘John’] nhận xét: [HCM] là một người thật dễ thương. Nếu tôi phải chọn ra một điểm để nói về ông già nhỏ bé ngồi trên ngọn đồi trong rừng rậm đó thì đó là sự mềm mỏng của ông ta. [He was an awfully sweet guy. If I had to pick out one quality about that little old man sitting on his hill in the jungle, it was his gentleness][10]  Frank Tan, một người Mỹ gốc Hoa lo việc truyền tin của toán GBT/AGAS tại Bộ chỉ huy của HCM từ tháng 4 tới tháng 6/1945, cũng đầy thiện cảm với HCM. Theo lời Frank, sau khi được biết Frank mới bị một cô gái Mỹ bỏ rơi, HCM khuyến khích Frank ‘theo đuổi một cô nữ du kích [Việt] nào đó’. HCM cũng tiết lộ với Frank rằng ‘trước kia HCM rất yêu thương một cô gái nhưng sau khi đăng ký đi Tàu đành phải quên cô ta’[11]  Sau khi Frank đã rời chiến khu, HCM còn gửi tặng mấy cái vòng đeo tay bằng bạc để biếu các nhân viên tham mưu GBT tại Trung Hoa[12]   

Sau khi đã nắm chính quyền vào tháng 8/1945, HCM tiếp tục mua chuộc những người bạn Mỹ của rừng xanh. Thiếu tá Thomas và toán Con Nai được ăn uống sang trọng và chăm sóc kỹ lưỡng khi ở Thái Nguyên, giữa lúc những cuồng sóng bạo lực cách mạng loáng rộng khắp đất nước. Khi tới Hà Nội, họ cũng vẫn được tiếp đãi như thượng khách cho tới lúc lên đường hồi hương[13]   

Hai nhân vật Mỹ được người Pháp coi như bạn thân của HCM là Thiếu tá Archimedes L. A. Patti, trưởng Đoàn OSS tại Hà Nội, và Thiếu tướng Philip E. Gallagher, Trưởng toán liên lạc bên cạnh Bộ Tư lệnh Trung Hoa ở Bắc Việt. Để mua chuộc cảm tình của OSS Mỹ, và cũng để quảng cáo cho sự ‘đồng minh’ với Mỹ, bốn ngày sau khi Patti tới Hà Nội, sáng Chủ Nhật 26/8/1945, Võ Nguyên Giáp [VNG] dẫn một phái đoàn 4 người tới thăm Patti ngay tại chỗ tạm trú. Sau khi chuyển lời chúc mừng cá nhân của HCM, VNG trang trọng mời Patti và thuộc hạ đến tham dự một buổi diễn binh đặc biệt để đón tiếp một số ‘ủy viên trong chính phủ và phái bộ điều tra Mỹ [của Patti] mới về Hà Nội.’[14]  Ngay chiều đó, HCM tiếp Patti tại Phủ Chủ tịch.[15] Từ ngày này, Patti thay Thomas trở thành một cố vấn không chính thức của HCM. Không những chỉ chuyển các thông điệp của HCM về Oat-shinh-tân, qua Tòa Đại sứ Mỹ ở Trùng Khánh, hoặc Tòa Lãnh sự Côn Minh [Vân Nam], Patti còn dàn xếp cho Pháp và Việt Minh thương thảo, hay can thiệp với quan Tướng Trung Hoa khi cần. Vai trò của Patti làm lu mờ hẳn Trung tá A. Peter Dewey, trưởng toán Embarkment [thu hồi tù binh] của OSS tại Sài Gòn, dù Dewey cũng thường xuyên liên lạc với các cán bộ Việt Minh địa phương, trước khi bị giết ngày 26/9/1945.[16]  Philippe Devillers cho rằng HCM đã biếu Patti một số vàng lớn trích ra từ Tuần Lễ Vàng [18-25/9/1945]. [17]  

Tuy nhiên, HCM và rất nhiều người không biết rằng các nhân viên OSS Mỹ được lệnh phải hoàn toàn đứng ngoài cuộc tranh chấp quyền lực tại Đông Dương. Ngày 16/9/1945, toán Thomas rời Hà Nội. Các đoàn OSS cũng lục tục rời Việt Nam sau ngày Truman ký nghị định giải tán tổ chức này. Cái chết của Dewey, trưởng toán Embarkment, có nhiệm vụ điều tra các tội phạm chiến tranh tại phía Nam vĩ tuyến 16, khiến giao tình giữa HCM và OSS phần nào bị suy giảm. Toán Embarkment tới Sài Gòn ngày 2/9/1945.[18] Ngày Chủ Nhật, 30/9/1945, hầu hết nhân viên OSS đều đã hồi hương. Ngày 11/10, Bộ trưởng Lục quân Mỹ George C. Marshall cũng thông báo cho Pháp biết sẽ tập trung tất cả người Mỹ ở Hà Nội, chờ di tản.  

Phần Gallagher, cố vấn của Lư Hán, được HCM chiếu cố đặc biệt. Ngay sau khi Gallagher vừa đến Hà Nội, HCM đã đích thân tới chào mừng. Trong một lá thư gửi Tướng Robert B. McClure, Phó Tư lệnh Lực lượng Mỹ tại Trung Hoa, Gallagher thuật lại về buổi hội kiến này như sau:

[HCM] đến thăm tôi và nồng nhiệt chào mừng phái đoàn, tặng tôi một lá cờ có tên tôi trên đó và vài nhận xét về ‘nước Mỹ vĩ đại’, v.. v... HCM nhìn về nước Mỹ như người cứu nạn của các quốc gia, và mọi hành động của ông ta đều dựa trên lời tuyên bố của bản Hiến chương Đại Tây Dương, rằng các cường quốc sẽ bảo đảm nền độc lập cho các nước nhỏ. Dĩ nhiên, chúng ta biết rằng Hiến chương trên chẳng có chữ ký của ai cả.[19]  Sự khéo léo của HCM và thiện cảm của Gallagher với nền độc lập của Việt Nam tạo nên một liên hệ khá chặt chẽ giữa hai người. Trong buổi gặp mặt đầu tiên, Gallagher khuyên HCM ‘phải thu được lòng tin cậy của Lư Hán [tức Tư lệnh đạo quân Trung Hoa] và tìm cách liên hệ với ông ta’.[20] Sau khi Patti rời Hà Nội vào cuối tháng 9/1945, Gallagher lại trở thành cố vấn của HCM. Tư liệu văn khố cho thấy Gallagher đã chuyển các công điện của HCM ra thế giới bên ngoài qua Tòa Đại sứ Mỹ ở Trùng Khánh. Gallagher, theo một nguồn tin, còn tham dự buổi họp thành lập Hội Hữu nghị Việt-Mỹ tại Hà Nội vào tháng 10/1945, và trong dịp này còn hát một bài hát tiếng Việt.[21]  Theo tài liệu Việt Nam, vào tháng 10/1945, hội này gồm 500 người Việt, 20 người Mỹ [22]. David G. Marr tìm thấy một bản Điều Lệ của Hội này tại Thư viện Quốc Gia Pháp.  

Tuy nhiên, liên hệ tốt giữa HCM và các quan chức Mỹ tại chỗ không bảo đảm rằng chính phủ Truman yểm trợ HCM. Gallagher phản ảnh: Cá nhân tôi muốn người Việt được độc lập, nhưng dĩ nhiên, chúng tôi chẳng có tiếng nói nào về vấn đề này. Thật vậy, mặc dù sự hiện diện của người Mỹ có thể phóng đại như là bằng chứng HCM liên hệ thân thiết với Liên bang Mỹ, điều tối đa mà các quan chức Mỹ tại chỗ có thể giúp HCM là chuyển các điện tín tới Oat-shinh-tân hay thủ đô một số nước, và giúp HCM sống còn dưới chế độ quân quản của Trung Hoa.[23] 

 B. NỖ LỰC VẬN ĐỘNG MỸ THỪA NHẬN:

Từ tháng 4/1945, HCM đã bắt đầu vận động xin được chính phủ Truman nhìn nhận. Tuy nhiên, Patti đã nhấn mạnh với HCM rằng liên hệ giữa hai người chỉ thuần túy có việc tình báo. Qua tháng 8, khi vai trò HCM và Việt Minh ngày một lên cao, HCM liên tục kêu gọi sự trợ giúp của Liên bang Mỹ. Ngày 15/8, một đại diện ‘Đảng Quốc Gia’ của HCM tại Côn Minh tuyên bố như sau về Ủy Ban Khởi Nghĩa Hà Nội: Ủy Ban Trung ương muốn người Mỹ biết rõ rằng dân Đông Dương muốn được độc lập, và hy vọng rằng nước Mỹ, như một nhà vô địch về dân chủ, sẽ giúp Đông Dương được độc lập. . . Tóm lại, dân Đông Dương muốn được hưởng tình trạng như Phi-lip-pin trong một thời gian vô hạn định.[24]  

Trong một buổi nói chuyện giữa HCM và George M. Abbott ngày 11/9/1946 - tức ba ngày trước khi ký Tạm ước 14/9/1946 ở Paris - HCM trực tiếp xin viện trợ quân sự và kinh tế. HCM cũng nhắc đến vịnh Cam Ranh ở Trung Bộ.[25] Cho tới tháng 12/1946, HCM tiếp tục xin viện trợ Mỹ. Thứ trưởng Ngoại giao Hoàng Minh Giám [HMG] còn xin thẳng với Trưởng Sở Đông Nam Á tại Bộ Ngoại Giao Mỹ là Abbott L. Moffat, trong dịp Moffat đang viếng thăm các nước Đông Nam Á, là nhờ Mỹ giúp phát triển căn cứ Cam Ranh và can thiệp để Pháp ngừng chiếm đóng toàn nước Việt Nam.[26]  

Trong giai đoạn từ tháng 9/1945 tới tháng 3/1946, HCM còn mở nhiều cánh cửa cho việc phát triển liên hệ Việt-Mỹ. Ngoài việc thành lập Hội Thân hữu Việt-Mỹ, HCM đề nghị gửi 50 sinh viên qua Mỹ để thiết lập liên hệ văn hóa giữa hai nước -giống hệt thủ thuật HCM đã sử dụng hai thập niên trước, với kết quả là loạt cán bộ Cộng Sản đầu tiên huấn luyện tại Mat-scơ-va.[27] Tuy nhiên, chính phủ Mỹ quyết định giữ trung lập, không hề chính thức hồi đáp các thỉnh nguyện thư của HCM. Oat-shinh-tân chỉ khuyến khích hai phe Pháp và Việt Minh đạt một giải pháp chính trị qua thương thuyết. Ngày 29/9/1945, Gallagher khuyên HCM nên gửi một phái đoàn qua Trùng Khánh, dù Tướng Marcel Alessandri, đại diện Pháp ở phía Bắc vĩ tuyến 16, chỉ mời Việt Minh tham dự với tư cách một đảng mà không phải một chính quyền.[28]  Ngay tới tháng 12/1946, Moffat còn khuyên HMG nên tránh chiến tranh, đạt một thỏa ước với Pháp.[29] Quyền Ngoại trưởng Mỹ Dean Acheson còn đề nghị HCM nên tạm thời bỏ đòi hỏi trưng cầu dân ý ở miền Nam để quyết định thể chế của Nam Kỳ.[30]

 C. ĐƯỜNG DÂY LIÊN HIỆP QUỐC:

Trong giai đoạn từ tháng 8/1945 tới tháng 3/1946, HCM cũng tìm chính thống cho chế độ qua các cơ quan Liên Hiệp Quốc. Một trong những thỉnh nguyện thư đầu tiên của HCM liên quan đến vấn đề hội viên của Ủy Ban Tư vấn Viễn Đông, nhóm họp ở Oat-shinh-tân ngày 30/10/1945. Ngày 17/10, tức gần hai tuần trước ngày Ủy Ban Tư vấn nhóm họp, HCM gửi cho Truman một điện văn, chỉ trích việc nhận Pháp làm hội viên. Theo HCM, ghế hội viên của Pháp thiếu căn bản pháp lý cũng như thực tế. Việt Nam mới xứng đáng làm hội viên theo đúng tinh thần Hiến chương Đại Tây Dương, cũng như do thiện chí và lập trường dân chủ.[31] Ủy Ban Tư vấn Viễn Đông gồm 9 nước: Mỹ, Bri-tên, Pháp, Trung Hoa, Nu-zí-lân [New Zealand], Hâu-lân [Holland], Phi-líp-pin, Os-trá-li-a [Australia] và In-đi-a [India] Trong thư gửi Ngoại trưởng Byrnes ngày 22/10/1945, HCM cũng trở lại vấn đề này. Sau khi bác bỏ lập luận của Bri-tên và Pháp về những gì diễn ra tại Đông Dương, HCM yêu cầu cho một đại diện Việt Nam có mặt trong phiên họp khai mạc để nói lên quan điểm của Việt Nam. HCM cũng đề nghị Liên Hiệp Quốc gửi một phái đoàn qua Đông Dương nghiên cứu tình hình, và yêu cầu LHQ nhìn nhận nền độc lập của Việt Nam.[32] Sau khi chẳng nhận được hồi âm về kiến nghị của mình, HCM lại gửi công điện cho Byrnes, khẳng quyết Pháp không có quyền đại diện cho dân Việt Nam tại buổi Hội thảo về Viễn Đông ở Oat-shinh-tân, và kêu gọi quốc tế can thiệp để chấm dứt việc giết chóc tại Nam Việt Nam.[33] Các viên chức Mỹ vẫn nghĩ rằng không nên có hành động gì.[34] Ngoài việc kêu gọi Liên Hiệp Quốc yểm trợ và nhìn nhận, HCM còn lợi dụng cả Cơ quan Cứu trợ LHQ [UNRRA] để được sự nhìn nhận trên thực tế chế độ VNDCCH. HCM khẩn thiết kêu gọi cơ quan UNRRA lập tức yểm trợ để ngăn chặn nạn đói tại miền Bắc.[35] Nhưng UNRRA thích làm việc với Pháp hơn HCM.

 D. PHẢN ĐỐI CUỘC TÁI XÂM LĂNG CỦA PHÁP:

Trong tháng 10/1945, giữa lúc quân Bri-tên, dưới danh nghĩa giải giới quân Nhật, hướng dẫn quân Pháp đi chiếm đóng hầu hết các tỉnh lỵ quan trọng ở phía Nam vĩ tuyến 16, HCM gửi nhiều điện văn đến các cường quốc -đặc biệt là Mỹ, Liên Xô và Trung Hoa- yêu cầu can thiệp.  

Ngày 21/10/1945, John C. Vincent công bố chính sách của Mỹ về Đông Dương và Indonesia. Bài diễn văn này khéo léo đến độ cả hai phe Pháp và VM đều ca ngợi. Thực ra, chính phủ Mỹ, hoặc ít nữa một số viên chức ngoại giao, tình báo và quân sự địa phương vẫn đặc biệt lưu tâm đến tình hình Việt Nam. Đã có những nỗ lực khuyến khích hai bên sớm giải quyết dị biệt bằng đường lối thương thuyết. 

Ngày 30/1/1946, chẳng hạn, Thiếu tướng Gallagher, từng ở Hà Nội từ tháng 8 tới tháng 12/1945, thuyết trình về hiện trạng Đông Dương tại Bộ Ngoại Giao. Tham dự có Tân Tổng Lãnh sự Charles S. Reed, Woodruff Wallner, Vụ Tây Âu; Moffat và Richard L. Sharp của Vụ Đông Nam Á. Theo Gallagher, thái độ trung lập của Mỹ khiến cả Pháp lẫn Việt Minh đều thất vọng. Sainteny cho Gallagher biết Pháp sẽ thành công trong việc thương thuyết. HCM sẽ thủ diễn một vai trò quan trọng trong những diễn biến ở Việt Nam.[36]  

Ngày 28/1/1946, Ngoại trưởng Byrnes chỉ thị cho Phó vụ trưởng Đông Nam Á Kenneth P. Landon, lúc này đang ở Sài Gòn, ra Bắc và ở lại đây bao lâu cũng được để báo cáo về hiện trạng và diễn tiến cuộc thương thuyết Pháp-Việt Minh. Theo Byrnes, d'Argenlieu tiết lộ là thương thuyết đã diễn ra từ cuối tháng 11/1945, và có thể sẽ đạt được thỏa ước vào cuối tháng 1/1946. Lại có tin cho biết không hề có thương thuyết. Vẫn theo Byrnes, Linh mục/Cao ủy Georges Thierry d'Argenlieu từng tiết lộ là có thể cho Việt Nam tình trạng của Phi-li-pin [Philippines] trong vòng 30 năm, sau đó trả độc lập. Công điện này cũng thông báo là Lãnh sự Reed sẽ tới Sài Gòn vào cuối tháng 2/1946.[37] Thực tế, Reed tới Sài Gòn vào thượng tuần tháng 2/1946. 

Vào tháng 1 và tháng 2/1946, sự kiên nhẫn của HCM bị bào mỏng dần. Đối diện việc quân Pháp sẽ trở lại miền Bắc Việt Nam, HCM viết cho Truman ngày 16/2/1946: Sự xâm lăng [của Pháp] đi ngược lại những nguyên tắc công pháp quốc tế và những lời hứa của Đồng Minh trong Thế Chiến. . . . Sự xâm lăng của Pháp với một dân tộc hiếu hoà là một đe dọa trực tiếp cho nền an ninh thế giới. Nó hàm ý sự đồng lõa [complicity], hoặc ít nữa, là mưu đồ [connivance] của những cường quốc dân chủ. Liên Hiệp Quốc phải giữ lời hứa của mình. Liên Hiệp Quốc phải can thiệp để ngưng ngay cuộc chiến bất công này, và để chứng minh rằng họ muốn thực hiện trong thời bình những nguyên tắc mà vì đó họ đã chiến đấu trong thời chiến.[38]  

Hai ngày sau, 18/2/1946, trong thỉnh nguyện thư gửi bốn cường quốc Mỹ, Liên Xô, Bri-tên và Trung Hoa, HCM kêu gọi sự can thiệp tức thời để trước hết, ngăn chặn cuộc chiến tại Việt Nam và dàn xếp một giải pháp công bằng; và, thứ hai, đưa vấn đề Đông Dương ra trước Liên Hiệp Quốc. HCM kết thúc bản thỉnh nguyện bằng tuyên bố dân tộc Việt ‘đã quyết tâm chiến đấu đến giọt máu cuối cùng để chống lại sự tái thiết lập chế độ thực dân Pháp’.[39]  

Các ‘đại cường dân chủ’ không can thiệp cấp thời, mà có vẻ cũng chẳng coi trọng lời đe dọa của HCM. Ngược lại, vì những lý do khác nhau, tất cả đều coi Đông Dương là vấn đề nội bộ của Pháp.  

Hơn nữa, dĩ vãng Cộng Sản của HCM khiến các viên chức Mỹ ngần ngại. Ngay đến cố vấn của HCM là Gallagher cũng khó thể quay mặt trước thành tích Cộng Sản của HCM. Một trong những báo cáo đầu tiên của Gallagher ghi nhận HCM là ‘một tay cách mạng lâu đời, một sản phẩm của Mat-scơ-va, một tên Cộng Sản’.[40] Trước đó, ngày 22/8/1945, Giám đốc OSS cùng một ý kiến: ‘The Viet Minh is 100% Communist Party, with a membership of approximately 20% of the active political element’.[41] Quan trọng hơn, giới ngoại giao Mỹ biết rõ liên hệ với Quốc tế CS của HCM. Việc HCM chính thức giải tán Đảng Cộng Sản Đông Dương ngày 11/11/1945 -hành động có một không hai trước ngày sụp đổ của Đông Âu và Liên Xô trong thập niên 1980- chưa đủ khiến các viên chức Mỹ xóa bỏ thành kiến về HCM. Ngày 5/12/1946, chẳng hạn, trong khi cho lệnh Moffatt ra Hà Nội gặp HCM, Quyền Ngoại trưởng Acheson nhấn mạnh: Nhớ kỹ rằng HCM là một cán bộ QTCS, và chưa có bằng chứng nào về việc HCM đã cắt đứt liên hệ với Mat-scơ-va. . . và sự yểm trợ của Đảng Cộng Sản Pháp mà HCM nhận được.[42] Trước đó gần hai tháng, ngày 9/10/1946, Acheson từng yêu cầu Tổng lãnh sự Reed ở Sài Gòn giải thích ý nghĩa lá cờ đỏ sao vàng của Việt Minh -cờ của Liên đoàn chống Nhật của các sắc dân Malay [Malayan Peoples Anti-Japanese Union, hay  MPAJU] cũng màu đỏ, 3 sao vàng [tượng trưng cho 3 sắc tộc ở Malaya][43]  

Mặc dù không được đọc điện văn trên trước khi gặp HCM tại Hà Nội, Moffat có vẻ chia xẻ quan điểm trên. Vào giữa tháng 12/1946, Moffat báo cáo lên Bộ Ngoại Giao Mỹ: [HCM] nói tiếng Anh, nhưng tôi không hiểu rõ ý nghĩa của những chữ HCM dùng. Tâm ý chính của HCM là nụ cười và vẻ thân mật ‘Đừng ngại gì cả!’ -trùng hợp với quan điểm của một thiểu số người Pháp có khả năng [khác với dư luận của đám đông] rằng nhóm cầm đầu Việt Nam hiện nay đang ở giai đoạn đầu là quốc gia, và sử dụng các thủ thuật cùng kỷ luật đảng để thực hiện mục tiêu cuối cùng; tình trạng một chế độ quốc gia như thế là điều kiện cần để thực hiện một chế độ Cộng Sản, mà hiện tại vấn đề thời gian chỉ là thứ yếu.[44]  

Không kém quan trọng, ít nữa cho tới trước khi áp dụng chính sách bài Liên Xô tại Mỹ, là sự đồng thuận trong giới chức Mỹ rằng người Việt thiếu khả năng tự quyết. Vào đầu năm 1946, khi nói chuyện với Sharp thuộc Phòng Đông Nam Á thuộc Bộ Ngoại giao, Gallagher bày tỏ quan điểm riêng rằng mặc dù đòi hỏi độc lập lan tràn trong mọi giới, ‘người An-nam-mít chưa sẵn sàng để tự cai trị và trong cuộc chen vai với những nước khác, họ sẽ thua’.[45]  

Cách nào đi nữa, diễn đàn quốc tế hoàn toàn đóng cửa với HCM. Vì sự sinh tồn của chính chế độ và đảng CSĐD, HCM phải đương đầu với các thế lực trong nội địa Việt Nam. Mặc dù quân Pháp đã bắt đầu cuộc tái xâm lăng miền Nam từ tháng 9/1945, và dân quân miền Nam đã phất cờ kháng chiến sau ngày quân Bri-tên yểm trợ cho Pháp cướp chính quyền ở Sài Gòn ngày 22-23/9/1945, đối tượng ngoại giao khẩn cấp và trực tiếp của HCM là Lư Hán và hơn 155,000 quân Tưởng Giới Thạch tại phía Bắc vĩ tuyến 16.

 II. HỒ CHÍ MINH VÀ QUÂN TRUNG HOA:

Không rõ vào dịp nào HCM được biết tin quân Tưởng Giới Thạch sẽ chiếm đóng miền Bắc Đông Dương. Chỉ biết ngày 26/8/1945 -đúng ngày HCM về tới Hà Nội, và hai ngày trước khi Thạch công bố chính sách chiếm đóng- Patti cho VNG, và rồi HCM biết sự thực này. [46] Hôm sau, Sainteny cũng báo cho VNG và Dương Đức Hiền biết tin trên, với sự hiện diện của Patti.[47] VNG không nhắc đến chi tiết này. HCM và các thuộc hạ rất bối rối. Sự chiếm đóng của quân Trung Hoa sẽ tạo nên những khó khăn muôn mặt. Trái ngược với dư luận và những lời đồn đãi, quan tướng Trung Hoa biết rất rõ về HCM và mặt trận Việt Minh. Họ đã từng cầm tù HCM hơn một năm vì tội nhập cảnh bất hợp pháp, tình nghi Cộng Sản, và vì các cán bộ của HCM tìm cách phá hoại việc thành lập các đơn vị tiền tiêu Việt kiều trong kế hoạch Hoa quân Nhập Việt. Năm 1943, quan tướng Trung Hoa trả tự do cho HCM, có lẽ vì áp lực Mỹ. Một số Tướng Trung Hoa tại địa phương, đặc biệt là Trung tướng Tiêu Văn, vốn không ưa HCM. Thêm vào đó, quân Trung Hoa sẽ mang về nội địa nhiều tổ chức Việt kiều ở Hoa Nam. Ngoài hai nhóm nhỏ liên hệ với Đảng CSĐD bên cạnh Chỉ đạo thất Việt Cách tại Đệ tứ Quân khu [sau đổi thành Đệ nhất phương diện quân của Trương Phát Khuê], đa số Việt kiều này cũng chống Cộng hăng say như chống Pháp.  

Việt Cách [hay Đồng Minh Hội] là tổ chức do quan tướng Trung Hoa lập nên từ mùa Thu 1944, để chuẩn bị cho chiến dịch ‘Hoa quân nhập Việt’ dưới quyền Tiêu Văn. Tham gia tổ chức này có nhiều nhân vật tên tuổi ở Hoa Nam như Trương Bội Công [Nguyễn Văn Chiêu][TBC], Nguyễn Hải Thần[NHT], Vũ Hồng Khanh[VHK], Trương Trung Phụng, Hoàng Lương, Lê Tùng Sơn [LTS], Bồ Xuân Luật[BXL], Vũ Kim Thành[VKT], Lương Văn Ý v.. v... Chính HCM cũng là một ủy viên dự khuyết của Ban Hành Động, và được Văn cho mang 18 cán bộ Việt Cách [kể cả ‘chị Thuần’ Đỗ Thị Lạc] về nước vào tháng 9/1944. Tuy nhiên, HCM móc nối được với cơ quan OSS, và sau tháng 3/1945, làm việc trực tiếp với OSS dưới bí danh ‘Lucius’. Cho rằng sau khi HCM bắt được chân cẳng Mỹ không còn kính trọng mình nữa, Tiêu Văn đã có lần nhắn tin đe dọa sẽ bắt sống HCM và tiêu diệt Việt Minh.  

Tổ chức Việt Cách -ít nhất trên danh nghĩa dưới sự lãnh đạo của NHT, một nhà cách mạng đã qua Trung Hoa từ đầu thế kỷ XX, và bị Pháp kết án tử hình năm 1913 do những hành động chống Pháp -có một lực lượng quân sự khá mạnh. Mùa Hè 1945, Việt Cách có khoảng 500-600 người, với 150 súng. Vào tháng 6/1945, tại Bảo Lạc có 200 binh sĩ Việt Cách, 600 lính đào ngũ của toán Sénégalais, do Thượng sĩ Loung, thuộc đại đội 11, Tiểu đoàn 9 Cao Bằng chỉ huy. Tại Pan Cra có 200 quân; và giữa Bảo Lạc-Pan Cra có 500 dọc theo biên giới. Trong mùa Hè 1945, lực lượng Việt Cách cũng từng hoạt động phá hoại vùng biên giới Đông Bắc.[48] Phần tổ chức VNQDĐ hải ngoại được Trung Hoa Quốc Dân Đảng bảo trợ, và sử dụng như những toán tiền tiêu của các đơn vị Vân Nam. Trong số các lãnh tụ có VHK, Nghiêm Kế Tổ, Chu Bá Phượng, NTT v.. v... Lực lượng VNQDĐ có khoảng 2,000 tay súng.  

Bất kể sức mạnh của các tổ chức này ra sao, họ sẽ tạo nhiều rắc rối cho HCM. Tháng 8/1945, Vũ Kim Thành đã về tới Móng Cáy. Sau đó, khi Việt Minh tuyên bố thành lập chính phủ, Thành cũng lập một chính phủ lâm thời, với TBC phụ trách Quân sự vụ; NHT làm Bí thư; Hoàng Lương, Ngoại vụ; và Nông Kính Giu, Tài chính.[1A] Vài ngày sau, NHT cùng Nông Quốc Long mang quân vào Lạng Sơn. Long là một thổ hào Nùng, từng chạy qua Hoa Nam sau cuộc nổi dạy năm 1940. Việt Minh cố chống cự, nhưng cuối cùng phải rút lui.[49]  

Trong khi NHT xuôi Hà Nội để gặp Lư Hán để xin ủng hộ cũng như tiếp xúc các phe phái trong nước, đặc biệt là các tổ chức Đại Việt và thanh niên thân Nhật đã bị Việt Minh giải tán, đặt ra ngoài vòng pháp luật và tận tình truy diệt, NQL đóng quân ở Kỳ Lừa, một quận lỵ nhỏ gần biên giới. Tuy nhiên, một số lãnh tụ Việt Cách thực ra là cán bộ Cộng Sản, như Hồ Đức Thành, hoặc đã bí mật ngả theo Cộng Sản như Lê Tùng Sơn và BXL. Sơn, một lãnh tụ trung ủy Việt Cách, trên thực tế hành xử như một cán bộ ‘ngoại giao’ giữa Việt Minh và các lực lượng của Tiêu Văn. Phía Tây Bắc, lực lượng võ trang Việt Quốc của VHK và NTT theo Quân đoàn 93 Vân Nam nhập Việt qua ngả Lào Kay.[2A]  Họ chiếm một số thị xã như Lào Kai, Cốc Lếu, Yên Bái, Phú Thọ, Việt Trì, Bạch Hạc, Vĩnh Yên, Vĩnh Phú v.. v... Vì tình trạng ngập lụt, đạo quân Vân Nam di chuyển chậm chạp như một đoàn châu chấu khổng lồ. Ngoài ra, các đơn vị Việt Quốc nhiều lần chạm súng với Việt Minh. Mãi tới giữa tháng 10/1945, mới về tới Hà Nội. Vào thời điểm này, hầu hết đồng chí của họ trong nội địa đã bị các ‘đội danh dự’ của VNG tiêu diệt hay xử tử trước những ‘tòa án nhân dân’ với bản án ‘Việt gian’. [3A] Hàng ngàn người khác bị bắt giữ và an trí. Nguy hiểm hơn nữa cho chế độ HCM là quan điểm của quan tướng Trung Hoa đối với Việt Minh. Trong khi ra nghiêm lệnh cấm các quan tướng không được mở bất cứ liên hệ chính thức nào với chế độ HCM[50].  Thạch tảng lờ mọi thỉnh nguyện của HCM, kể cả việc xin cử một phái đoàn thân hữu qua thăm Trùng Khánh[51]. Mãi tới tháng 3/1946, Thạch mới cho phép một phái đoàn Việt Nam qua thăm Nam kinh, do Nghiêm Kế Tổ cầm đầu và lời kêu gọi Trung Hoa can thiệp để ngăn chặn việc Pháp xâm lăng Nam Việt Nam.[52]

Đối với chính phủ Việt Minh, Hội đồng Quân quản Trung ương Trung Hoa không nhìn nhận; nhưng vẫn sử dụng nó như một công cụ hành chính để thu góp chiến lợi phẩm.  

Vì quan tướng Trung Hoa nắm toàn quyền chỉ huy tại các tỉnh quan trọng miền Bắc, bất cứ buổi hội họp hay biểu tình nào phải xin giấy phép trước. HCM và các bộ trưởng phải có giấy phép đi đường do Ban Cảnh vệ Trung Hoa cấp. Ngay đến Bộ trưởng Nội vụ VNG từng bị câu lưu vài giờ trên đường đi ra Hà Đông.[53] Tháng 11/1945, Tướng Chu Phúc Thành, Tư lệnh Lộ quân 53 Trung ương, từng tra vấn HCM gần một ngày về việc ám sát một Pháp kiều tại Hà Nội. Sau khi phóng thích HCM, Thành cho lệnh câu lưu tài xế và tạm giữ xe của HCM.[54]  Sự dọa nạt của quan Tướng Trung Hoa trầm trọng đến độ đêm nào HCM cũng phải thay chỗ ở.[55]  Là một tay lão luyện về nghệ thuật mưu sinh thoát hiểm, HCM mau chóng thay đổi ‘đường kách mệnh’ để làm vui lòng quan tướng Trung Hoa. Ba thập niên sau, VNG ghi nhận: Với Bác, chân lý cách mạng là cụ thể. Vận động sách lược, cũng là cụ thể. Tuy tất cả bọn Tưởng đều là những tên phản động, nhưng với từng đối tượng cụ thể, ta cần có cách đối xử cụ thể. . . [56]

Nói một cách vắn tắt, theo VNG, chiến lược chung của HCM là tránh đụng chạm với quan tướng Trung Hoa bằng mọi giá.[57] Trong khi đó, HCM cũng thực hiện một chính sách thực tế và sáng tạo hơn là hối lộ quan tướng Trung Hoa về cả hai mặt tinh thần cũng như vật chất. Với những Tướng nhiều uy quyền, đặc biệt là Lư Hán và Tiêu Văn, cố vấn chính trị của Hán, HCM đích thân đến chào và xin chỉ thị, cùng làm cho đầu họ to hơn với những lời ca ngợi Tam Dân Chủ Nghĩa của Tôn Dật Tiên.[58] Ngoài ra HCM còn khiến ngay cả VNG cũng phải sửng sốt khi thấy HCM quen biết các quan cấp nhỏ Trung Hoa, nhờ họ mua chuộc các cấp chỉ huy cần hối lộ.[59] Để có tiền hối lộ các quan Tướng Trung Hoa, HCM phát động nhiều chiến dịch quyên góp tiền bạc qua các Quỹ Độc Lập, Tuần lễ vàng, Tuần lễ Văn hóa, Quĩ Kháng Chiến v... v... Một số không nhỏ tiền và quí kim này -lên tới khoảng 20 triệu đồng và 375 [370] cân Tây vàng [60]- cuối cùng lọt vào tay quan Tướng Trung Hoa. Nhờ vậy, HCM và chính phủ Việt Minh qua được nhiều cơn sóng gió. Ngay đến Tiêu Văn cũng ra sức bênh vực HCM [61], yêu cầu cho một phái đoàn Việt Nam qua thăm Trùng Khánh [62]. Theo một tác giả Pháp, HCM biếu Lư Hán cả một bộ bàn đèn hút thuốc phiện bằng vàng.[63]

Không những chỉ tự do bóc lột tiền bạc, quí kim, gạo và thuốc phiện, quan Tướng Trung Hoa còn dàn xếp việc thành lập một chính phủ liên hiệp giữa HCM với các lãnh tụ lưu vong mới hồi hương. Từ trung tuần tháng 9/1945 đã có tin đồn ở Hà Nội về việc thành lập một chính phủ liên hiệp, thân Trung Hoa. Theo những tin đồn này, NHT sẽ làm Chủ tịch và HCM làm Phó.[64]   

Hàng rào ngăn cản là lập trường khác biệt giữa hai phe Cộng Sản và chống Cộng, mà sự hiềm khích đã hiển lộ tại Trung Hoa từ đầu thập niên 1940, nếu không phải sớm hơn. Việc chế độ HCM ám sát, thủ tiêu và bắt giữ hàng ngàn người không Cộng Sản, đặc biệt là đảng viên Đại Việt và Việt Quốc, tạo nên một cuộc nội chiến sắt máu tại các vùng nông thôn và không khí ngột ngạt tại các thành phố và tỉnh lỵ. Cả hai tổ chức Việt Cách của NHT, và Việt Quốc của VHK-NTT [tức liên minh Việt Quốc và Đại Việt] công khai tố cáo gốc gác Cộng Sản của HCM. Việt Nam Thời Báo, cơ quan ngôn luận của Việt Quốc, và các báo tư nhân ấn hành sau tháng 10/1945 công khai đả kích HCM.[65]  Từ khu tự trị Ngũ Xã [tây bắc Hà Nội], những cuộc đấu khẩu bằng loa phóng thanh ra rả ngày đêm. Và, dĩ nhiên, cũng có những cuộc biểu tình, ẩu đả, bắt cóc hầu như mỗi ngày. Sự chống đối của phe không Cộng Sản mạnh mẽ đến độ HCM không thể tổ chức được cuộc bầu cử Quốc Hội vào ngày 8/11/1945 như đã hứa hẹn.[66]   

Bị dồn vào thế tiến thoái lưỡng nan, HCM tung ra một thủ thuật cực kỳ độc đáo: Ngày 5/11/1945, Ban Chấp hành Trung ương Đảng CSĐD ‘nghị quyết tự động giải tán Đảng... Những tín đồ của chủ nghĩa CS muốn tiến hành việc nghiên cứu chủ nghĩa sẽ gia nhập Hội Nghiên Cứu Chủ Nghĩa Mã Khắc Tư [Marx] ở Đông Dương.’ Trường Chinh được cử làm Tổng Thư ký Hội Nghiên Cứu CNMKT này.[67]   Mục đích của việc này, theo HCM, là đánh tan tất cả những sự hiểu lầm, ở ngoại quốc cũng như trong nước, có thể khiến cản trở việc giải phóng tổ quốc.

Thực ra, đây chỉ là màn kịch của HCM. Từ tháng 10/1945, tất cả các cán bộ Đảng CSĐD đã được lệnh rút vào bóng tối. Cơ quan ngôn luận của Đảng CS, tờ Cờ Giải Phóng, được cải danh thành tờ Sự Thật. Việc giải tán Đảng CS, bởi thế, được diễn giải như nhắm vào dư luận đám đông, làm hài lòng các quan tướng Trung Hoa cùng thế giới. Việc làm của HCM được các quan tướng Trung Hoa đón nhận nồng nhiệt. Trong những ngày kế tiếp, nhóm Thiều Bá Xương, Tiêu Văn và rồi Chu Phúc Thành đứng ra hòa giải giữa HCM và các đối thủ. Tuy nhiên, HCM phải tạm hoãn cuộc bầu cử Quốc Hội đến hai lần vì mãi tới ngày 24/12, sau nhiều đợt thương thảo, HCM và hai phe Việt Cách, Việt Quốc mới đạt được một thỏa hiệp. Mặt khác, sau khi Thạch chính thức đồng ý trao trả Bắc Đông Dương cho Pháp, quan Tướng Trung Hoa còn khuyến khích HCM phải thương thuyết với Pháp về việc cho phép Pháp thay thế quân Trung Hoa tại Bắc Đông Dương.

 III. THƯƠNG THUYẾT VỚI PHÁP:

Từ mùa Hè 1945 đã có những dàn xếp cho Pháp và Việt Minh thương thuyết, nhưng không thành công.[68]  Ngày 25/7, HCM lại nhờ tình báo Mỹ làm trung gian để nói chuyện với một nhân vật cao cấp của Pháp. Thiếu tá Thomas, người cầm đầu Đoàn Con Nai của OSS Mỹ chuyển ý kiến này về Bách-sắc [Quảng Tây]. Toán AGAS cũng chuyển ý kiến của HCM sang Côn Minh [Vân Nam].[69] Theo Jean Sainteny, người chỉ huy lực lượng M-5 tại Hoa Nam, thời gian này Việt Minh đồng ý chấp nhận sự trở lại của Pháp, với điều kiện ‘được độc lập trong vòng từ 5 tới 10 năm’.[70]  

Sau khi Việt Minh giành được chính quyền, ngày 27/8, Đại úy OSS Patti đã giới thiệu Sainteny với VNG và Dương Đức Hiền; và chính Sainteny đã báo cho hai người này biết quyết định của tam cường tại Potsdam là sẽ chia Đông Dương làm hai vùng chiếm đóng.[71] Phần HCM chỉ trực tiếp gặp các đại diện Pháp tại Hà Nội từ hạ tuần tháng 9/1945, tức gần một tuần lễ sau ngày Pháp tái chiếm Sài Gòn. Ngày 28/9 -đúng ngày lễ giải giới Nhật tại Hà-nội- HCM tiếp Tướng Alessandri cùng Pignon.[72]  

Sau đó, Alessandri và Pignon bí mật thương thuyết với HMG. Từ ngày 15/10, giữa lúc đường phố Hà Nội như dầu sôi lửa bỏng vì tin quân Pháp đổ bộ ở miền Nam, và tin đồn về ám sát, hành hung loan truyền, Sainteny mới chính thức mật đàm với HCM.[73] Tuy nhiên, những cuộc mật đàm này không đưa đến kết quả mong muốn. Có nhiều lý do. Trước hết, lập trường HCM đã thay đổi, cứng rắn hơn. HCM đòi hỏi Việt Nam phải được độc lập, và thống nhất lãnh thổ. Những điều kiện trên được bạch hoá trong buổi họp báo tại Hà Nội ngày Thứ Bảy, 20/10/1945. Dịp này, HCM nhấn mạnh: Pháp phải thừa nhận nền độc lập của Việt Nam, bằng không thì không thể nói chuyện gì được cả.[74]  

Phía Pháp, vì de Gaulle vẫn đặt quân sự lên ưu tiên hàng đầu, các đại diện của Paris muốn ‘mua thời gian’. Theo họ, Việt Minh chỉ là một trong những đảng phái cách mạng tại Việt Nam, và chính phủ Pháp muốn ký hiệp ước với một chính phủ đại diện mọi thành phần, khuynh hướng. Cũng với mục đích làm suy yếu Việt Minh, và đặt để những thành phần thân Trung Hoa vào chính quyền, nhóm Thiều Bá Xương, Tiêu Văn và rồi Chu Phúc Thành không ngừng áp lực HCM phải liên hiệp -hoà giải, hoà hợp - với các lực lượng không Cộng Sản, đại biểu bằng Việt Nam Cách Mệnh Đồng Minh Hội và Việt Nam Quốc Dân Đảng [VNQDĐ], mới theo các toán quân chiếm đóng hồi hương. Mặt khác, quan Tướng Trung Hoa khuyến khích HCM phải thương thuyết với Pháp về việc cho phép Pháp thay thế quân Trung Hoa tại Bắc Đông Dương.

 Thời gian này, chiến cuộc Nam bộ đang bùng nổ dữ dội. Ngày 23/10, chẳng hạn, Cứu Quốc, cơ quan tuyên truyền của Tổng bộ Việt Minh, đi tin 4 cột trang nhất: ‘Chiến sự tại Nam Bộ; Quân ta đương thực hiện khẩu hiệu: Đốt Sài Gòn ra tro.’[75] Cũng ngày này, HCM công bố quyết định chọn ngày 5/11/1945 làm Ngày Kháng chiến Toàn quốc. Trong khi đó, bạo động diễn ra trên đường phố, vì Ủy ban Hoa kiều treo cờ Liên Hiệp Quốc, kể cả cờ Pháp, trước một rạp hát để chào đón quan tướng Trung Hoa mà không treo cờ Việt Minh. Đám đông xé cờ Pháp, tấn công Pháp kiều, giết chết 2 sĩ quan Pháp lận súng ngắn trong người.[76]  

Đầu tháng 11/1945, không khí Hà Nội ngày thêm bốc lửa. Tin đồn về đình công, bãi thị, hành hung hay bắn giết Pháp kiều ngày một gia tăng. Quan tướng Trung Hoa phải cho lệnh bắt giữ cả Trưởng Ty Công An Việt Minh tại Hà Nội. Ngày 3/11, Việt Minh đề nghị nói chuyện với Pháp về vấn đề an ninh, trật tự ở thủ đô.[77]  Qua những cuộc thương thuyết này, ngày 25/11, d'Argenlieu có thể tuyên bố với một viên chức cao cấp Mỹ là ‘những cuộc thương thuyết với dân An-nam-mít để giải quyết những dị biệt tiến triển rất khả quan, và chúng tôi đã hứa không xét xử những lãnh tụ An-nam-mít như tội phạm chiến tranh’.[78]  Đầu tháng 12/1945, do sự dàn xếp của HMG, HCM, VNG và HMG gặp Sainteny, Salan và Pignon tại Hà Nội, mở đầu một đợt mật đàm mới.[79]  

Thái độ HCM lúc này mềm dẻo hơn. Ngày 4/12, HMG thúc dục Pignon nên thương thảo càng nhanh càng tốt, và tiết lộ là HCM muốn gặp d'Argenlieu. Ngày 7/12, Pignon bí mật giao cho HMG một bản dự thảo Hiệp ước.[80]  

Qua ngày Thứ Bảy 8/12, HMG yêu cầu gặp Pignon hôm sau; và tiết lộ chính phủ HCM sợ quân Trung Hoa làm đảo chính.[81]  Trong buổi gặp mặt ngày 9/12 này, HMG tâm sự với Pignon rằng đây có lẽ là lần cuối cùng mình thương thuyết với Pháp, vì một chính phủ Liên Hiệp sẽ thành lập trong một tương lai gần. Một tuần sau, ngày 16/12, Pignon vào Sài Gòn gặp d'Argenlieu, báo cáo kết quả những cuộc mật đàm với HMG. D'Argenlieu đồng ý gặp HCM trên chiến hạm Richelieu ngoài khơi Đồ Sơn trước cuối tháng 12/1945. Tuy nhiên, cuộc gặp mặt này không thực hiện được vì Sainteny sợ Tướng Trung Hoa ngăn cản.[82] Ngày 16/10/1945, Sainteny từng bị lính Trung Hoa bắt giữ ít giờ; nhưng sau đó được tha do sự can thiệp của Mỹ[83].  Hơn nữa, tại Paris, giới quân sự khẳng quyết rằng ngoại trừ có một biến cố đặc biệt nào, vào khoảng đầu Xuân 1946, quân lực Pháp có thể làm chủ tình hình Đông Dương [84]. Thời gian này, tưởng cũng nên thêm, cả Paris lẫn Sài Gòn đều bắt đầu nghĩ đến việc tìm ‘một nhân vật mới’ có thể dễ thỏa hiệp hơn HCM. Nhưng khi Paul Mus, đặc sứ của d'Argenlieu về Paris, ‘nhân vật mới’ trên, tức Hoàng tử Vĩnh San [1900-1945], ‘đã tan biến như một giấc mơ đẹp’. Quan trọng hơn, ngày 20/1/1946, lãnh tụ lớn của nhóm Gaullist bỗng đột ngột từ chức. Cùng ra đi với de Gaulle là chính sách luật kẻ mạnh. Cuối tháng 1/1946, sau khi chính phủ Félix Gouin thành lập, có sự thay đổi đáng kể trong chính sách Đông Dương của Pháp. D'Argenlieu được lệnh phải xúc tiến nhanh việc thương thuyết. Phía HCM, thời gian này cũng bận rộn vì sự dàn xếp một chính phủ liên hiệp để có thể tổ chức bầu cử Quốc Hội như đã loan báo, và thiết lập vị thế pháp lý hầu thảo luận với Pháp.  

A. CHÍNH PHỦ LIÊN HIỆP - BẦU CỬ QUỐC HỘI:

Để bảo đảm sự hợp pháp của chính phủ VNDCCH, từ ngày Thứ Bảy, 8/9/1945, HCM ký sắc lệnh số 14, quyết định tổ chức bầu ‘Quốc dân đại biểu đại hội’ trong vòng 60 ngày.[85] Ngày 26/9, HCM lại ký sắc lệnh số 39, thành lập Ủy ban dự thảo thể lệ cuộc Tổng tuyển cử. Nhưng sau đó, phải dời ngày bầu cử tới 23/12/1945.

Cả Pháp lẫn Trung Hoa đều tìm cách ngăn chặn việc tổ chức bầu cử chỉ có phần hình thức này. Do nhu cầu sinh tồn, từ tháng 10/1945, Việt Minh phải thương thuyết với Việt Cách và VNQDĐ về việc thành lập một chính phủ liên hiệp hầu có thể tổ chức bầu cử Quốc Hội như đã dự trù. Ngày 23/10, đúng ngày HCM chọn ngày 5/11/1945 làm ngày Kháng chiến Toàn quốc, phe HCM tung tin hai phe Việt Minh và Đồng Minh Hội ký thỏa ước hợp tác lần thứ nhất. Tuy nhiên, đây chỉ là một màn kịch do VNG và LTS chủ trương.[4A] Ít ngày sau, VKT rút chân khỏi Hội liên tịch Đồng Minh Hội và Việt Minh. 

Những cuộc bạo động và công kích trên báo chí giữa Việt Minh và phe VNQDĐ -Đồng Minh Hội diễn ra hàng ngày. Tại Hà Nội, phe VNQDĐ -Đồng Minh Hội thành lập được một khu vực tự trị tại vùng Quan thánh/Ngũ xã, mở trận chiến phản tuyên truyền chống Việt Minh, tố cáo gốc gác Cộng Sản của HCM cùng các tay chân thân tín. Các toán cảm tử VNQDĐ còn ám sát ‘Ba’ [Đại úy] Viên, một ‘đảng viên’ phản bội, và mưu sát BXL. Trương Trung Phụng, người cầm đầu Đồng Minh Hội, cũng bị bắt cóc, nhưng sau đó Tiêu Văn can thiệp phải thả. Một vài cán bộ Cộng Sản, như Trần Đình Long -tốt nghiệp Đại học Đông phương [KUTV] Mat-scơ-va cùng thời với Litvinov Doãn và được bí mật cử làm người thay Litvinov Doãn trong thời gian tái tổ chức Đảng CSĐD vào đầu thập niên 1930, nếu có chuyện bất trắc, lúc ấy đang hoạt động dưới danh nghĩa Đảng Dân Chủ -bị thủ tiêu. Có lần, phe VNQDĐ còn bắt cóc được cả VNG. 

Theo VNG, trong tháng 11/1945, Tướng Chu Phúc Thành, Tư lệnh Quân đoàn 53 Trung ương ở Hà Nội, cũng đã hỏi cung HCM gần một ngày về cái chết của một người Pháp. Cuối cùng, HCM được tha, nhưng tài xế và xe riêng bị giữ lại.[86]  Phần LTS cũng bị bắt giữ. Không rõ chi tiết này có trùng hợp với tin HCM bị bắt ngày 2/2/1946, sau cái chết của Beylin ngày 9/1/1946 hay chăng] 

Để đối phó với những lời tố cáo Việt Minh là Cộng Sản, từ tháng 9/1945, Trung ương Đảng CSĐD cho lệnh các đảng viên phải rút vào bí mật. Rồi, như đã lược nhắc, ngày 5/11/1945, Ban Chấp hành Trung ương Đảng CSĐD ‘nghị quyết tự động giải tán’, hiệu lực từ ngày 11/11/1945.[87] Dưới áp lực của Tiêu Văn, ngày 24/11, ba phe Việt Minh, Việt Cách và VNQDĐ ký một thoả ước liên hiệp, nhưng sớm đổ vỡ.[88] Tại Hà Nội và các địa phương, phe Việt Minh và các đảng phái khác tìm đủ cách triệt hạ nhau. Ngày 10/12, chẳng hạn, Việt Minh tấn công một số căn cứ của VNQDĐ tại Vĩnh Yên. Phe Đồng Minh Hội cũng chia làm hai. Trương Trung Phụng tiếp tục hợp tác với HCM; trong khi phe NHT chống đối. Theo Thiều Bá Xương, sở dĩ việc thương thuyết liên hiệp bị bế tắc vì phe không Cộng Sản đòi ghế Chủ tịch và 6 ghế Bộ trưởng. HCM thì chỉ chịu nhường 3 ghế Bộ trưởng và một ủy ban Cố vấn.[89]  Do nỗ lực của Tiêu Văn, ngày 19/12, ba phe lại gặp nhau tại Bộ Tư lệnh quân Trung Hoa. Rồi ngày 24/12, ký một thoả ước ‘hợp tác tinh thành’ khác tại số 40 Đại lộ Gia Long, dưới sự chủ tọa của Văn. Thỏa ước này gồm 18 điểm, có những điểm chính sau: 

1. Thành lập ngày 1/1/1946 một chính phủ liên hiệp với 10 bộ, do HCM làm Chủ tịch, NHT làm phó. Số ghế được chia 2 ghế cho VM, 2 cho VNQDĐ, 2 cho Đảng Dân Chủ, 2 cho Đồng Minh Hội, 2 cho độc lập.

2. Tổ chức bầu cử ngày 6/1/1946.

3. VNQDĐ được dành 50 ghế, ĐMH, 20 ghế.

4. Các đảng tự nguyện không gây hấn với nhau.[5A] 

Hai ngày sau, 26/12, báo chí thủ đô đều đăng thông cáo ‘Đoàn Kết’ của HCM, NHT, và VHK. Nguyên văn thông cáo này như sau:

Ngày 24-12-1945, chúng tôi là Hồ Chí Minh, Nguyễn Hải Thần và Vũ Hồng Khanh thay mặt cho Việt Minh, Quốc Dân Đảng và Cách Mệnh Đồng Minh Hội, cùng ký tên công nhận những điều ước sau đây:

1. Độc lập trên hết, đoàn kết trên hết. Căn cứ vào thái độ thân ái, tinh thành cùng nhau thảo luận để giải quyết hết thẩy những vấn đề khó khăn trước mắt. Ai dùng ngang vũ lực gây nên những cuộc nội loạn sẽ bị quốc dân ruồng bỏ.

2. Kể từ ngày 25-12-1945, đôi bên phải ủng hộ một cách thiết thực cuộc tổng tuyển cử, quốc hội và kháng chiến.

3. Bắt đầu từ ngày 25-12-1945, đôi bên đều đình chỉ hết thẩy những việc công kích nhau bằng ngôn luận và hành động.

Ký tên: Hồ Chí Minh, Nguyễn Hải Thần và Vũ Hồng Khanh.[90]  

Ngày 26/12, trong một buổi họp báo, HCM chính thức tuyên bố là từ ngày 1/1/1946, chính phủ lâm thời sẽ mở rộng, nhưng chỉ có 10 bộ. VNQDĐ sẽ nắm hai bộ Kinh tế Quốc Gia và Vệ Sinh. Riêng Quốc Hội sẽ được bầu vào ngày 6/1/1946. Số nghị sĩ trong Quốc Hội sắp tới sẽ dành riêng 70 ghế cho phe Quốc Dân Đảng.[91]

 Đúng ngày 1/1/1946, chính phủ Liên Hiệp lâm thời ra mắt tại Nhà Hát lớn, Hà Nội. HCM vẫn giữ chức Chủ tịch; với NHT làm Phó. VNG mất chức Bộ trưởng Nội Vụ, nhưng được cử làm Chủ tịch Hội đồng Quốc Phòng, với VHK [VNQDĐ] và VKT [ĐMH] là hai trong những thành viên. Năm ngày sau, cuộc bầu cử Quốc Hội đầu tiên của Việt Nam được tổ chức. Trong số 356 ghế dân biểu, như đã dàn xếp sẵn, Việt Cách [tức Đồng Minh Hội] và VNQDĐ được dành riêng 70 ghế, và Nam Bộ 18 ghế. 

Gần hai tháng sau, ngày 23/2, ba phe VM, VNQDĐ và Việt Cách lại đồng ý đổi tên Chính phủ Lâm thời thành Chính phủ Liên Hiệp Kháng Chiến. Hai bộ Canh Nông và Công Chính dành cho miền Nam. Bộ Quốc Phòng và Nội Vụ dành cho người trung lập [Phan Anh và Huỳnh Thúc Kháng]. Việt Minh và Đảng Dân Chủ được 4 bộ; VNQDĐ và Việt Cách 4 bộ còn lại. Hội Đồng Quốc Phòng được cải danh thành Ủy ban Kháng Chiến Toàn quốc. Đoàn Cố vấn quốc gia thì ngoài Vĩnh Thụy có thêm Lê Hữu Từ, Giám mục Ki-tô Phát Diệm.[92]  Theo VNG, HCM đã bàn về việc thành lập chính phủ Liên Hiệp này với Tiêu Văn; vì các đảng phái chống đối. Cuối cùng, hai bên đồng ý thành lập một chính phủ Liên Hiệp Kháng Chiến gồm 10 bộ[93]  

Ngày Thứ Bảy, 2/3/1946, Quốc Hội Việt Nam chính thức khai mạc. Ngày này, chính phủ HCM từ chức. Quốc Hội ủy HCM thành lập chính phủ mới. Nửa giờ sau, HCM công bố danh sách ‘Chính Phủ Liên Hiệp Kháng Chiến’ đã được bí mật dàn xếp từ trước.[6A] 

Ngày Thứ Hai, 4/3, chính phủ Liên hiệp Kháng chiến họp lần đầu tiên. Tuy nhiên, NHT vắng mặt. NTT cũng chưa chịu nhận chức. [HCM tiết lộ với Sainteny ngày 1/3 là NTT đã nhận lời thay mình nắm chức Bộ trưởng Ngoại Giao[94] Tuy nhiên, NTT chỉ nhậm chức ngày 12/3/1946[95] Trong khi đó, tin đồn NHT, và rồi Cố Vấn Vĩnh Thụy, tức Cựu hoàng Bảo Đại, sẽ thay thế HCM được loan truyền khắp nơi. Theo một tin tình báo Mỹ, HCM tuyên bố đã đề nghị nhường chức Chủ tịch cho Bảo Đại, nhưng nhiều lãnh tụ Việt không đồng ý, sợ làm mất tinh thần dân chúng.[96] Tại Hà Nội và Hải Phòng, nhiều gia đình giàu có bắt đầu tản cư vì có tin quân Pháp sắp đổ bộ. Sự thờ ơ với quyền lực, chức tước của HCM hay nhóm NTT, NHT này thực ra có hai nguyên ủy chính; đó là Hoà ước Trung-Pháp ngày 28/2/1946, và một hiệp ước Việt-Pháp đang thành hình. Cả hai bản hoà ước này có liên hệ mật thiết với nhau, và là môi sinh tạo nên những chuỗi diễn biến chính trị vừa lược thuật. 

Việc thành lập chính phủ Liên Hiệp Kháng Chiến, thực ra, chỉ là sản phẩm của luật kẻ mạnh. Cả Trung Hoa và Pháp đều áp lực để có được chính phủ này. Các phe phái Việt Nam phải cách này hay cách khác cúi đầu tuân phục.

 B. HIỆP ƯỚC SƠ BỘ 6/3/1946:

Như đã nhắc ở một đoạn trên, lập trường hoà đàm đầu tiên của HCM là Pháp phải chấp nhận nền độc lập và sự thống nhất lãnh thổ của Việt Nam. Pháp thì chỉ đồng ý cho Việt Nam tự trị, và Việt Nam chỉ có nghĩa phần lãnh thổ Bắc bộ và Bắc Trung bộ.[7A] 

Một biến cố vào đầu tháng 2/1946 khiến HCM thay đổi hẳn lập trường. Ngày 2/2, tức đúng ngày mồng một Tết Bính Tuất, HCM bị Chu Phúc Thành, Tư lệnh Quân đoàn 53 TH, tạm giữ vài giờ.[8A] 

Hai tuần sau, ngày 16/2, HCM đồng ý bỏ hai tiếng độc lập, chấp nhận trên nguyên tắc gia nhập Liên Hiệp Pháp, và đồng ý cho quân Pháp thay thế quân Trung Hoa phía Bắc vĩ tuyến 16. Một trong những hứa hẹn mật là tương lai Nam Kỳ sẽ được thảo luận sau; và, chính phủ Pháp phải trả lời tức khắc.[97]  Sự lùi bước của HCM khiến Paris vô cùng hồ hởi. Thực ra, từ ngày 14/2, chính Tướng Leclerc -lúc đó đang xử lý thường vụ chức Cao Ủy vì d'Argenlieu phải về Pháp nhận chỉ thị của chính phủ Felix Gouin- đã yêu cầu Pháp nên nhìn nhận tiếng ‘độc lập’ vì trên thực chất chỉ có nghĩa tự trị.[98] Tướng Juin giao công điện này cho d'Argenlieu ngày 18/2/1946 tại Paris[99]  Bởi thế, ngày 21/2, từ Paris, d'Argenlieu chấp thuận đề nghị của HCM; nhưng nhấn mạnh: không bảo đảm rằng Việt Nam sẽ có cả Nam Kỳ.[100]

 Vì đã có dụng tâm muốn quân Trung Hoa rút khỏi Việt Nam càng sớm càng tốt, HCM đồng ý. Tuy nhiên, sau gần một năm độc lập, tinh thần bài Pháp ở miền Bắc đã lên cao độ. Việc Pháp tái chiếm miền Nam và những chiến dịch tuyên truyền chống Pháp đã được Việt Minh phát động một cách tinh xảo càng như đổ dầu vào lửa. Đơn phương ký kết với Pháp lúc đó là một hành động tự sát chính trị. Khi các đối thủ loan tin HCM đang bí mật thương thuyết với Pháp, dư luận chống đối đã bắt đầu nổi lên. Ngày 20/2, đối thủ HCM tổ chức biểu tình đả đảo chính phủ tại Hà Nội, và yêu cầu Bảo Đại lên cầm quyền.[101] Có lẽ vì thế đã có lúc HCM ướm hỏi Bảo Đại muốn thay mình hay chăng. Dẫu vậy, HCM và Sainteny tiếp tục gặp nhau hầu như mỗi ngày để bàn về tương lai Nam bộ và Liên Bang Đông Dương trong Khối Liên Hiệp Pháp. Lúc này HCM chỉ còn muốn được thống nhất lãnh thổ và quan tâm đến quân số Việt Minh. Sau khi Salan đã nhượng bộ về vấn đề quân sự, HCM chịu nhượng bộ về vấn đề lãnh thổ -tức đồng ý cho dân Nam bộ trưng cầu dân ý để tự quyết định thể chế tương lai như d'Argenlieu nhấn mạnh.[102]  

Phần những lãnh tụ không Cộng Sản như NHT và NTT, trước một sự thực khó tránh, đã chọn giải pháp ‘mất tích’ từ sau ngày ký Hiệp ước Pháp-Trung 28/2/1946. Tuy nhiên, dưới áp lực của Trung Hoa, họ cuối cùng vẫn phải tham gia chính phủ Liên Hiệp của HCM. Tối 5/3, sau khi hội kiến với phái đoàn Trung Hoa, HCM đồng ý chọn một giải pháp trung dung -chấp thuận ký Hiệp ước với Pháp, nhưng có một lãnh tụ VNQDĐ là VHK đồng ký. Sau đó, HCM và Sainteny duyệt lại lần cuối bản Hiệp ước.[103] Theo VNG, cuộc thương thuyết vẫn còn bế tắc vì hai chữ độc lập. Điều này không đúng, và VNG hoặc không rõ nội tình, hoặc không nói sự thực. Điểm khúc mắc là vấn đề thống nhất, tức Nam Kỳ-HCM đồng ý bỏ chữ ‘độc lập’ từ nhiều tuần trước. Ngoài ra, còn có vấn đề tìm ‘người tế thần.’] 

Sáng hôm sau, HCM trình bản dự thảo Hiệp định cho Quốc Hội. 5 giờ chiều cùng ngày, HCM cùng VHK gặp phái đoàn Sainteny tại số 38 đường Lý Thái Tổ, và ký vào bản hoà ước chấp nhận cho quân Pháp thay thế quân Trung Hoa ở phía Bắc vĩ tuyến 16.[104] Theo Hiệp định sơ bộ này, Pháp nhìn nhận Việt Nam là một ‘quốc gia tự do’ [L'Etat libre] trong Liên hiệp Pháp [L'Union francaise]; và dân Việt Nam sẽ tự quyết định sự thống nhất lãnh thổ của mình qua một cuộc trưng cầu dân ý [referendum]. Trong bản Phụ ước về quân sự, 10,000 quân Việt Nam và 15,000 quân Pháp sẽ giữ nhiệm vụ "tiếp phòng" 180,000 quân Trung Hoa. Pháp còn hứa sẽ rút quân khỏi Việt Nam trong vòng 5 năm.[9A] 

Vì chưa biết rõ chi tiết trong những phụ bản quân sự, Paris cực lực hoan hỉ. Hai ngày sau, 8/3, Thư ký Ủy ban Đông Dương [Comindo] là Francois de Langlade viết thư khen ngợi d'Argenlieu. Ngày hôm sau nữa, 9/3, chính phủ Gouin cũng thông báo cho d'Argenlieu biết là chấp thuận Hiệp ước này.[105] Đồng thời hỏi ý kiến về việc tạo một khu vực tự trị cho người Thượng] Sự vui mừng của các viên chức Pháp có lý do của nó. Hiệp ước sơ bộ 6/3/1946 là chiếc chìa khoá cuối cùng về mặt ngoại giao để hợp thức hoá cuộc tái xâm lăng của Pháp. Hiệp ước, như Moutet nhận định hơn một năm sau, đã giúp tránh đổ máu cho 20,000 kiều dân Pháp bị Nhật tập trung ở Hà Nội, và bảo đảm rằng quân Pháp có thể chiếm lại Bắc Đông Dương không tốn một giọt máu, khi lực lượng quân sự hai bên hoàn toàn chênh lệch: Pháp chỉ có 16,000 quân so với "185,000" quân Trung Hoa, cộng thêm 30,000 lính Nhật.[106] Thực ra số quân Trung Hoa chỉ có 152,500 người.  

Tuy nhiên, khi nhận được những phụ bản về quân sự, Paris bắt đầu có ý nghĩ khác. Moutet không dấu sự bất mãn của mình, yêu cầu d'Argenlieu giải thích rõ ràng hơn, như ai sẽ chịu trách nhiệm trả lương bổng cho quân đội Việt Nam. D'Argenlieu cũng báo cáo là mình không hay biết gì về phụ bản quân sự này, và sẽ gửi Salan về Paris để giải thích tường tận hơn. Đồng thời, d'Argenlieu tìm cách ‘sửa lại’ những điều khoản không hợp ý.

 C. HỘI NGHỊ TRÙ BỊ ĐÀ LẠT:

Ngày Chủ Nhật, 24/3, HCM, NTT, HMG cùng Sainteny và Pignon bay ra Vịnh Hạ-long, gặp d'Argenlieu trên soái hạm L' Emile Berlin. HCM đề nghị sẽ dẫn một phái đoàn qua Paris để tiếp tục thảo luận hầu đạt được những hiệp ước chính thức giữa hai quốc gia. Tuy nhiên, d'Argenlieu chỉ đồng ý họp ở Đà Lạt; và, cho một phái đoàn thiện chí 10 người của Quốc Hội Việt Nam qua thăm Quốc Hội Pháp đúng ngày Hội nghị Đà Lạt khai mạc. Sau đó, hai bên đồng ý là sẽ gửi một phái đoàn thiện chí qua Pháp, họp trù bị tại một địa điểm trên lãnh thổ Đông Dương, và rồi chính thức ký kết ở Paris. Vì HCM cần trở lại Hà Nội trước buổi tối, hai bên đồng ý sẽ tiếp tục thảo luận thêm giữa Sainteny và HCM tại Hà Nội.[107] Đáng lưu ý là dù Leclerc có mặt trên soái hạm L'Emile Berlin, d'Argenlieu không cho Leclerc tham dự vào những buổi mật đàm. Sự rạn nứt giữa Leclerc và d'Argenlieu từ mùa Thu 1945 đã bộc phát thành cừu hận sau ngày Leclerc gửi bức điện tín ngày 14/2/1946 cho Tướng Juin, yêu cầu chấp thuận hai tiếng "độc lập," trong khi d'Argenlieu đang trên đường từ Sài Gòn về Paris. Bởi thế, chiều ngày 24/3, Leclerc phải bỏ về Sài Gòn. 

Giữa lúc Sainteny -theo chỉ thị mật của d'Argenlieu, và với sự trung gian của Louis Caput, một đảng viên Đảng Xã Hội Pháp tại Đông Dương-đang cố thuyết phục HCM bỏ ý định thương thuyết ở Paris, thay vào đó bằng Đà Lạt, tai nạn đầu tiên xảy ra ở Hà Nội. Ngày 27/3, Valluy cho quân Pháp chiếm Sở Tài Chính, tháo gỡ cờ đỏ sao vàng, ngăn cấm công chức vào làm việc.[108] Hôm sau, 28/3, Valluy gặp VNG và VHK, cho lệnh phải nhường dinh Toàn quyền cho Cao Ủy. Ngày 29/3, Việt Minh ra lệnh bãi công, bãi chợ. Valluy phải nhượng bộ, trả lại Sở Tài Chính. Cũng ngày này, một tiểu đoàn Pháp chiếm Huế. Sau đó, ngày 3/4, VNG, VHK cùng Salan và Valluy ký thêm một thoả ước quân sự tại Hà Nội. Việt Minh đồng ý cho Pháp trú đóng 5,000 lính tại Hà-nội, 1,750 lính ở Hải-phòng, 825 tại Nam Định và Điện Biên Phủ; 650 tại Hải Dương, và 1,025 người ở Hòn Gay.[109] Hai bên thành lập một Ủy ban liên lạc và kiểm soát trung ương tại Hà Nội để kiểm soát việc "tiếp phòng" quân Trung Hoa. Hai bên cũng thoả thuận thành lập một Ủy ban đình chiến vào Nam Trung Bộ. Đại diện Việt Nam là Hoàng Quốc Việt [Hạ Bá Cang]. 

Chính Bộ trưởng Pháp quốc Hải ngoại Marius Moutet cũng chỉ muốn thương thuyết diễn ra ở Đà Lạt. Nhưng HCM vẫn cương quyết phải họp tại Paris. Cuối cùng, hai bên đồng ý sẽ mở một phiên họp trù bị tại Đà Lạt, rồi ký kết Hiệp ước tại Paris. Ít ngày sau, d'Argenlieu cử Tướng Jean Valluy làm Ủy viên Cộng Hoà miền Bắc, thay Sainteny về Paris chuẩn bị đón tiếp phái đoàn thiện chí của Việt Nam. Salan được cử vào thành phần của Liên Bang Đông Dương tham dự Hội nghị trù bị Đà Lạt, rồi sau đó hoàn trả cho Bộ Tổng Tham Mưu cùng Leclerc.

Ngày 29/3, Pháp đã ra nghị định bổ nhiệm thành phần phái đoàn thương thuyết với Việt Nam. Chủ tịch phái đoàn này là d'Argenlieu. Các thành viên khác gồm có Bloch-Lainé, thuộc Bộ Tài Chánh; Bourgoin, công cán ủy viên thuộc Bộ Kinh tế và Tài chính; Bousquet, thuộc Nha Kinh tế Bộ Pháp quốc Hải ngoại; Pierre Gourou, thuộc Đại học Bordeaux; Max André, Chánh Công cán ủy viên Bộ Quân lực, Pierre Messmer, Chánh văn phòng của Moutet; cùng 6 người do Cao Ủy Đông Dương chọn. [Đó là Clarac, cố vấn ngoại giao; Maurice Gonon, cố vấn tài chính; Guillanton, cố vấn kinh tế; Pignon, cố vấn chính trị; Salan, đại biểu quân sự; và Torel, đại diện Tư pháp[110] Ngày 15/4, Phái đoàn đầu tiên của Ngoại trưởng NTT tới Đà Lạt dự hội nghị. Ngày hôm sau, 16/4, VNG mới rời Hà Nội. Bị kẹt ở Paksé, hôm sau nữa VNG tiếp tục bay qua Đà Lạt.[111] Một phái đoàn khác từ Hà Nội vào Nha Trang, rồi từ đây lên Đà Lạt bằng đường bộ. Ngày 19/4, Hội nghị trù bị khai mạc tại trường Yersin. Tuy nhiên, ngay từ buổi họp đầu tiên đã bị bế tắc. Không khí càng trì trọng hơn sau khi Phạm Ngọc Thạch, đại biểu miền Nam, bị bắt ngày 22/4.[112] Thạch chỉ được thả sau khi Hội nghị Đà Lạt kết thúc. Thạch là đại diện chính phủ trung ương tại miền Nam. Sau này Lê Đức Thọ thay[113]  Mãi đến phiên họp ngày 29/4, hai bên mới đồng ý trên nguyên tắc về việc quan thuế và buôn bán. 

Không khí hòa nghị được cởi mở hơn đôi chút khi Tướng Alphonse Juin, đặc sứ của chính phủ Pháp đi thăm thiện chí Nam Kinh, ghé Đà Lạt ngày 30/4. [Hoàng Xuân Hãn, Một vài ký vãng về Hội nghị Đà Lạt[114] Trong những phiên họp sau đó, cả hai phe chỉ đồng ý được một điều là bất đồng ý kiến về rất nhiều vấn đề, từ ‘Liên bang Đông Dương’ tới vấn đề Nam Kỳ. Và, đồng ý sẽ tiếp tục thương thảo tại Paris. Ngày 13/5, phái đoàn VNDCCH tham dự Hội nghị Đà Lạt về tới Hà Nội.

 D. CHUYẾN VIẾNG THĂM HÀ NỘI CỦA d'ARGENLIEU:

Để đáp lễ HCM, và cũng để thực hiện dự định thiết lập một Liên Bang Đông Dương gồm 5 xứ, ngày 14/5, d'Argenlieu bắt đầu chuyến kinh lý Bắc vĩ tuyến 16 kéo dài một tuần lễ. Trạm đầu tiên là Ban Mê [Buôn Ma] Thuột. Tại đây, d'Argenlieu chủ tọa lễ tuyên hứa trung thành của các sắc dân miền Cao nguyên Trung bộ, chuẩn bị thành lập một vùng Cao nguyên tự trị, trung lập. Đà Lạt sẽ chọn làm thủ đô Liên Bang.

Ngày 17/5, d'Argenlieu ghé Vientiane để thắt chặt liên hệ với vương quốc Lào. Chiều hôm sau, 18/5, d'Argenlieu ra tới Hà Nội. Như để đáp lễ cuộc duyệt binh long trọng ít tuần trước tại Vịnh Hạ Long, HCM cử cả 6 Bộ trưởng ra tận phi trường Gia Lâm tham dự phái đoàn quan khách đón tiếp Cao Ủy Pháp. [Ra đón d'Argenlieu có Valluy, Tân Tư lệnh miền Bắc kiêm Đại biểu chính phủ miền Bắc; Lư Hán, Lãnh sự Mỹ và Swit-zơ-lên [Switzerland, Thụy sĩ].] Tưng bừng hơn nữa, dân Hà Nội đã được lệnh treo cờ từ sáng ngày 18/5, dưới chiêu bài mừng ‘sinh nhật 19/5/1890’ của Bác HCM.[10A] Ngày 19/5, HCM tiếp kiến d'Argenlieu. Nhưng thương thuyết mật chỉ diễn ra ngày 20/5. HCM cực lực phản đối về việc d'Argenlieu nhận lời tuyên hứa trung thành của dân Thượng tại Ban Mê Thuột. Trước khi rời Hà Nội ngày 22/5/1946, d'Argenlieu bảo HCM: Nếu Nam kỳ tách biệt khỏi HCM thì ‘bạo lực và bất công đã thủ diễn vai trò quan trọng’.  Theo d'Argenlieu, HCM chẳng biết trả lời ra sao [n'a rien su répondre]. [11A]

 IV.  HỒ CHÍ MINH TẠI PHÁP:

Ngày 31/5/1946, HCM Chí Minh lên đường qua Pháp. Cùng đi có phái đoàn VNDCCH dự Hội nghị Fontainebleau, gồm HMG, Phan Anh, Tạ Quang Bửu, Nguyễn Văn Huyên, Trịnh Văn Bính v... v... Salan, trên đường hồi hương, tháp tùng phái đoàn.[115] Ngay trước khi HCM bước lên phi cơ, Valluy cho HCM biết tin chế độ Cộng Hoà Nam Kỳ [tự trị] sẽ được thành lập ngày hôm sau. Để HCM có một ý niệm rõ ràng hơn về lập trường của Pháp, ngày hôm sau d'Argenlieu còn yêu cầu tòa đại sứ Pháp ở Egypt chính thức khẳng định tin trên khi phi cơ HCM ngừng cánh tại đây.  

Thời gian này, Pháp đang bị khủng hoảng chính phủ. Ngày 12/6, HCM được đưa tới Biarritz, chờ Pháp thành lập chính phủ mới.[116] Đảng CS Pháp và các nhóm tả phái, kể cả Hội Pháp-Việt -mới thành lập ngày 14/8, và qui tụ một số nhân sĩ như Justin Godart, Emmanuel Mounier, Andrée Violis, Paul Rivet -đòi hỏi phải tiếp HCM ở Paris. [Chủ tịch: Justin Godart; Phó: Bà Andrée Violis, Tướng Petit, Georges Paillet. TTK: Francois Jourdain; Thủ quĩ: Charles Désiret. Ủy viên: Bà Cotton, Mounier, Bs Paul Rivet[117]  

Mãi tới ngày 22/6, sau khi Georges Bidault được cử lập chính phủ, HCM mới được đưa từ Biarritz lên Paris. [Chính phủ Bidault gồm những nhân vật đáng kể sau: Thủ tướng kiêm Ngoại Giao: Bidault, MRP; Phó Thủ tướng: Maurice Thorez [CS] và Félix Gouin [Xã hội]; Bộ trưởng Hải ngoại: Marius Moutet [Xã hội][118] Đảng Cộng Sản Pháp và những nhân vật tả phái dành cho HCM những nghi lễ khá trọng vọng. Trong số người ra đón HCM tại phi trường-ngoài Moutet, Bộ trưởng Pháp Quốc Hải Ngoại-có ‘bạn gái’ của Maurice Thorez, Marie-Claude Vaillant-Couturier, Lucien Midel, Albert Petit [CS Pháp], Justin Godart, Francois Jourdain và đại diện CGT [Tổng Liên Đoàn Lao Công Pháp]. HCM còn được ở trong L'Hôtel de Ville như một quốc khách. Ngày 25/6, HCM tiếp xúc báo chí Pháp.[119] Ba ngày sau, 29/6, Simone Terry viết trên L'Humanité bài ‘L'Oncle Ho [Bác HCM],’ hết lời ca ngợi HCM, và đồng thời chuyển lời thăm hỏi của HCM tới các cháu thiếu nhi Pháp.

 A. HỘI NGHỊ FONTAINEBLEAU:

Ngày Thứ Bảy, 6/7, Hội nghị Fontainebleau khai mạc. Nỗ lực vận động để d'Argenlieu đọc diễn văn khai mạc và chủ tọa bị bác bỏ. [D'Argenlieu về Pháp với chủ định khai mạc Hội nghị Fontainebleau. Ngày 14/6, d'Argenlieu được Gouin và Bidault tiếp kiến] Max André tự đảm nhiệm chức chủ tọa, đọc diễn văn chào mừng phái đoàn Việt Nam. Nhưng ngay trong ngày đầu tiên này, không khí hội trường đã cực kỳ nặng nề, nếu không phải bế tắc. Phạm Văn Đồng[PVĐ] tố cáo quân đội Pháp ở Đông Dương không tôn trọng các điều ước đã ký kết, theo đuổi chính sách ‘chuyện đã rồi’ [fait accompli]. Pháp, theo PVĐ, đang tìm cách cắt xén Việt Nam qua việc thành lập chế độ Nam Kỳ tự trị. Pháp chỉ dùng những hoà ước đã ký kết để vào miền Bắc một cách bình yên. [12A] 

Lời tố cáo của PVĐ được các báo Combat và Le Populaire tường thuật một cách trung thực. Báo L'Humanité của Đảng CS Pháp thì nhiệt liệt tán thành. Riêng báo L'Aube của MRP [Phong trào Cộng hòa Bình dân] cho rằng thiện chí của Pháp không được đáp ứng. Tờ L'Ordre thì hàm ý rằng Việt Nam phải chịu trách nhiệm nếu hội nghị đổ vỡ.[120] Cao ủy Pháp, dĩ nhiên, tìm đủ cách biện bạch. Ngay ngày Thứ Hai, 8/7, d'Argenlieu viết thư lên Thủ tướng Bidault, phản đối những lời cáo buộc của PVĐ. Hôm sau, 9/7, Bidault tiếp kiến d'Argenlieu. Bidault nói sẽ can thiệp với HCM về những lời cáo buộc của PVĐ, và tiết lộ thêm là đã bổ nhiệm Pierre Messmer làm Thư ký Ủy ban Đông Dương [Comindo], cơ quan tại văn phòng Thủ tướng Pháp do de Gaulle lập nên để đặc trách điều khiển việc tái chiếm Đông Dương. 

Hội nghị Fontainebleau chẳng có tiến triển nào đáng kể, và rơi vào bế tắc sau khi d'Argenlieu công bố là sẽ triệu tập một hội nghị tại Đà Lạt vào ngày 1/8/1946 để thảo luận việc thành lập Liên Bang Đông Dương.

Đại hội này, tưởng cũng nên lược nhắc, do Alessandri làm Chủ tọa [bế mạc ngày 13/8]. Phái đoàn Pháp gồm có: De la Charrière, Chủ tịch; Granval, Ner, Davée, Labbey, Charles Bonfils, Lami, Thiếu tá Bichon, Thiếu tá Weil. Ngoài ra, còn các chuyên viên Beauvais [Chánh văn phòng của Cédile], Valmary [UV Bắc Lào], Loubet [Chủ tịch Ủy ban Nghiên cứu Pháp-Miên], Morice và Caratani [Tư Pháp], Bertrand và de Villodon [Tài chính], Lesca [Giám đốc Quan thuế], Bernard [Giáo dục], Solier [Y tế], và Girod [Công chính, Giao thông]. 

Phái đoàn bản xứ có:

1. Nam Việt: Đại tá Nguyễn Văn Xuân [Phó Chủ tịch Cộng Hoà Nam Kỳ, kiêm Bộ trưởng Quốc Phòng, Trưởng đoàn]; Trần Văn Tỷ [Tư Pháp], Nguyễn Thành Giung [Giáo Dục], Nguyễn Thành Lập [Tài Chính], và Ung Bảo Toàn [Thương Mại, Nông Nghiệp và Kỹ Nghệ]. Các chuyên viên có Huỳnh Văn Chín, Đoàn Quan Tân, Huỳnh Trọng Tấn, và Thiếu úy Bùi Văn Hai. Quan sát viên là Bazé.

2. Chàm: Lưu Ái.

3. Thượng: Ma Krong, tù trưởng Ê-đê vùng Ban-mê-thuột, và Y sĩ Y Djac Ayun.

4. Miên cử Tiou Long, Bộ trưởng Tài chính, làm Chủ tịch; và 3 đại biểu là Sisowath, Sonn Voeunsai, Prak Sarinn. Các chuyên viên có Penn Nouth, Poc Thoun, Sonn Sann và Huot Samath.

5. Lào có Thái tử Chao Savang Vatthana làm trưởng đoàn. Các thành viên gồm Kham Mao, Boun Oum [Vua Bassac], Chao Singkeo, Thao Phoui; các chuyên viên có Ourot Souvannavong, Outhong Souvannavong, Thao Kou Abhay, và Thao Kham Phan. 

Đại hội tán thành nguyên tắc Liên Bang Đông Dương trong Liên Hiệp Pháp; với thủ đô là Đà Lạt, và tiếng Pháp làm sinh ngữ chính. Sẽ có một Hội Đồng Liên Bang, gồm 10 người, và một Toà Án Tối Cao Liên Bang. Về quân đội, có quân đội quốc gia và quân đội Liên Hiệp Pháp. Các Tổng Nha Liên Bang gồm các ngành tư pháp và kinh tế, vệ sinh, nghiên cứu khoa học và kinh tế, đại học, thông tin và du lịch, ngoại thương, thống kê, công chính, bưu điện và giao thông, di trú và tài chính.[121]

Ngày 2/8, Phái đoàn VNDCCH tại Fontainebleau từ chối họp để phản đối việc triệu tập Hội nghị Đà Lạt lần thứ hai nói trên. Cùng ngày, Hội nghị Đà Lạt cũng chính thức phản đối chính phủ Việt Nam tại Fontainebleau đã tạo sự hiểu lầm giữa ý chí của Bắc Kỳ và toàn thể Đông Dương. Hai ngày sau, 4/8, Liên Hiệp Các Sắc Dân Vùng Núi Cao Nguyên Trung Kỳ [‘Cộng Hoà Tây Kỳ’] ra đời. 

Một biến cố khác ở miền Bắc khiến liên hệ giữa hai nước thêm căng thẳng. Ngày 3/8, Việt Minh và Pháp chạm súng dữ dội ở Bắc Ninh. Theo Pháp, một đoàn công-voa 40 chiếc của Pháp bị phục kích; nhiều người chết và bị thương. Lính Việt Minh cướp nguyên tiền lương tháng của một số đơn vị Pháp. Theo VNG, đoàn xe này có 20 chiếc, từ Hà Nội đi Lạng Sơn. Qua Cầu Đuống, lính Pháp bắn ra hai lề đường. Cách Bắc Ninh 2 cây số, Pháp bắn vào một trạm gác Việt Minh, khiến 1 ‘vệ quốc quân’ chết. Đoàn xe chạy vào thị xã Bắc Ninh, tiếp tục nổ súng. Bộ đội và tự vệ Việt Minh bắn trả. Xung đột kéo dài từ 7 giờ rưỡi sáng tới trưa. Bộ chỉ huy Pháp ở Hà Nội bèn gửi một toán tiếp viện, có xe bọc sắt đi kèm. Lính Pháp bắn cháy nhiều nhà ở Cầu Đuống, Yên Viên và Từ Sơn. Buổi chiều, Ủy ban Liên kiểm Việt-Pháp tới nơi can thiệp nhưng không có kết quả. Hôm sau, 4/8, Thiếu Tá chỉ huy đoàn quân Pháp ở Bắc Ninh đòi vào đóng trong trại lính khố xanh cũ; nhưng Việt Minh không đồng ý. Pháp bèn cho 4 phi cơ tới oanh tạc thị xã. Quân Pháp cũng không chịu rút lui. Ngày 6/8, Đại tá Crépin, XLTV Ủy viên Cộng Hoà miền Bắc, gặp VNG phản đối vụ phục kích ở Bắc Ninh. Tình hình chỉ êm dịu hơn sau khi Tướng Morlière lên chức Ủy viên Cộng Hoà kiêm Tư lệnh Quân lực Pháp tại miền Bắc từ ngày 17/8. VNG ra phi trường đón.[122] Ngày 10/9/1946, Hội nghị Fontainebleau chính thức tan vỡ. Ba ngày sau, 13/9, phái đoàn PVĐ rời Paris xuống Toulon. Ngày 14/9, PVĐ rời Toulon bằng tàu Pasteur, và về tới Hải Phòng ngày 3/10. [13A]

 B. MODUS VIVENDI 14/9/1946

Thực ra, thương thuyết không hoàn toàn bị đổ vỡ. HCM vẫn nấn ná ở lại Paris cùng HMG và Bourov Dương Bạch Mai để hoàn tất những cuộc mật đàm với Bộ trưởng Pháp Quốc Hải Ngoại Moutet cũng như nhân viên của văn phòng Thủ tướng Bidault. Nguyên từ ngày 22/7, HCM đã viết thư cho Moutet, xin thương thảo bí mật. Sau ngày Hội nghị Fontainebleau hoàn toàn bế tắc, những cuộc mật đàm mới có những tiến bộ đáng kể. Vấn đề then chốt vẫn là tương lai Nam Kỳ và Liên Bang Đông Dương. 

Thời gian này, lập trường được công bố của Đảng Xã Hội Pháp nói chung, và Moutet nói riêng, là mở cửa cho Việt Nam gia nhập một khối Liên Hiệp Pháp ‘mới,’ trong đó chính sách kẻ chinh phục và người bị trị sẽ được thay thế bằng một liên hiệp các nước tự do, và phái đoàn Việt Nam được tự do thảo luận về những qui ước kinh tế, tài chính và văn hoá.[123]  Ngày 8/8, sau khi Hội nghị Fontainebleau bị tạm ngưng họp, báo Le Populaire còn qui trách cho sự gẫy đổ này ở chính sách của d'Argenlieu. Những tai nạn xảy ra ở Bắc Ninh, vẫn theo Oreste Rosenfeld, là sự nổi dậy của dân Việt chống lại những Pháp kiều thực dân [colons].[124] Tuy nhiên, trong hai buổi họp của Ủy ban Liên Bộ về Đông Dương ngày 10 và 12 tháng 8, quan điểm của Moutet hoàn toàn khác biệt với những điều Rosenfeld viết trên Le Populaire. Moutet khẳng định nước Việt Nam tự do sẽ có ba phần; không đồng ý cho Việt Nam được theo đuổi một chính sách ngoại giao độc lập; và, không có trưng cầu dân ý trong một tương lai gần. Ra điều trần trước Quốc Hội, ngày 18/8, Moutet tuyên bố Nam Kỳ là một thuộc địa Pháp cho tới ngày Quốc Hội có quyết định.[125]  

Điều ít người biết là thực ra văn phòng Thủ tướng Bidault đã tìm cách cứu vãn tình hình. Ngày 14/8, Bidault gửi cho HCM một đề nghị là hai bên ký một hiệp ước giới hạn, đánh dấu sự tiến bộ từ Hiệp ước sơ bộ 6/3/1946, và cho phép tiến đến việc bình thường hoá liên hệ giữa hai nước. Ngày 16/8, HCM đồng ý trên nguyên tắc, với điều kiện sẽ có trưng cầu dân ý về Nam Kỳ. HCM đề nghị sẽ thành lập một ủy ban tổ chức trưng cầu dân ý, gồm 30 thành viên. Việt Nam sẽ cử 15 đại biểu, và Pháp sẽ chọn 15 đại biểu khác trong số người miền Nam. Ủy ban này có nhiệm vụ giải quyết những khó khăn về vật chất trong việc tổ chức trưng cầu dân ý, và nhất là giải quyết những cuộc chạm súng tại địa phương, với một lực lượng cảnh sát đặc biệt. Ủy ban này sẽ dưới sự kiểm soát của một Ủy ban Quốc Hội, với số lượng đồng đều dân biểu Pháp và Việt.[126]  Phần lo ngại những phản ứng bất lợi từ phe Gaullist, phần không dám liều lĩnh chống lại lời mở đầu của Hiến Pháp, chính phủ Bidault -đặc biệt là Messmer, tân Tổng thư ký Comindo, và trưởng phái đoàn hoà đàm Pháp-đi đến quyết định là phải bắt buộc HCM hoặc chấp nhận đề nghị ngày 14/8, hoặc về nước tay không. Hạn kỳ là cuối tháng 8/1946. Để tránh tiếng là hoà đàm đổ vỡ và trấn an dư luận, HCM và chính phủ Pháp có thể ký một bản tuyên cáo chung biểu lộ tình thân hữu.[127]  Tuy nhiên, Bidault còn do dự vì không hiểu rõ ý định của HCM ra sao. Hai Bộ trưởng Moutet và Michelet, cũng như Pignon, đều không thể hiểu rõ ý muốn đích thực của HCM. Bởi thế, ngày 24/8, Bidault và các Bộ trưởng quyết định hai bên sẽ ra một tuyên cáo chung, được đúc kết ở buổi họp cuối cùng, hay dưới dạng thức một lá thư có chữ ký của cả hai phe.[128]  

Ngày 2/9, chính phủ Pháp gửi cho HCM một đề nghị mới với những điểm nêu trên. Một tuần lễ sau, PVĐ gặp Pignon, tuyên bố Việt Nam chấp nhận đề nghị của Pháp với vài sửa đổi. Buổi tối, PVĐ chấp thuận bỏ đòi hỏi có phái đoàn kiểm soát của Việt Nam. Trong hai ngày 10 và 11, hai phe nỗ lực làm việc để đạt thoả thuận cuối cùng về một bản tuyên cáo chung, một thoả ước [protocol], cùng những ‘notes [ghi nhận quan điểm] hay thư đính kèm với thoả ước để giải thích một số điểm có thể chưa rõ ràng.’ 

Điều đáng lưu ý là sáng ngày 11/9, HCM bí mật gặp Đại sứ Mỹ Jefferson Caffery, tại Paris. HCM tiết lộ Hội nghị Fontainebleau đã đổ vỡ. Nguyên cớ chính là vấn đề Nam Kỳ. HCM khẳng định muốn ở trong Liên Hiệp Pháp; và cần sự trợ giúp của ngoại quốc, nhưng không nói rõ muốn gì. Thêm một lần HCM minh xác không phải là Cộng Sản.

Buổi tối, HCM gặp George M. Abbott, Đệ nhất Thư ký sứ quán Mỹ, một lần nữa. Theo HCM, vì chính phủ Bidault chỉ là chính phủ lâm thời, HCM đồng ý tạm ngưng Hội nghị Fontainebleau, chờ tái nhóm vào tháng 1/1947. Về bản dự thảo Hiệp ước tạm thời trù tính ký vào ngày 10/9, theo HCM hai bên đã đồng ý về quyền lợi kinh tế và văn hoá của Pháp, nền quan thuế chung, và một đơn vị tiền tệ chung. Nhưng khi đúc kết văn bản, hai bên gặp khó khăn ở chỗ HCM không chấp nhận danh từ ‘Liên Bang Đông Dương’ vì nó không hề hiện hữu. Về phía Pháp không chấp thuận đòi hỏi thực hiện tại Nam Bộ ‘những quyền tự do dân chủ’ mà theo HCM có nghĩa tự do báo chí, tự do hội họp và trả tự do cho các tù chính trị. Pháp cũng không đồng ý việc Hà Nội gửi một phái đoàn vào Nam để kiểm soát việc thực thi những điều khoản trên, đồng thời giúp chấm dứt cuộc chiến tranh du kích.  

Hồ Chí Minh nhìn nhận rằng có những phần tử xấu trong phong trào kháng chiến Nam Bộ, nhưng nếu đại diện của HCM có thể vào Nam giải thích với những người cầm đầu, sẽ có cơ hội phân biệt giữa người yêu nước và bọn cường đạo; hầu tận diệt những phần tử cướp bóc đó. HCM cũng hy vọng sẽ ký được hiệp ước với Pháp, nhưng đã định sẽ rời Pháp ngày 14/9, vì xa Việt Nam quá lâu.  

Nhiều lần, HCM đề cập đến vấn đề viện trợ kinh tế của Mỹ. Theo HCM, HCM chống đối chính sách độc quyền kinh tế của Pháp. Mặc dù HCM dành ưu quyền cho Pháp trong việc cung cấp chuyên viên và cố vấn, quyền khai thác tài nguyên, hay cung cấp trang bị, nhưng nếu Pháp không đủ sức, Việt Nam cần đến những người bạn khác. HCM cũng đề cập đến vấn đề quân cảng Cam Ranh, cùng viện trợ quân sự và hàng hải.[129]  

Tưởng cũng nên nhắc, từ ngày 10/9, Ủy ban Nghiên cứu và Thông Tin về Đông Dương [Commission d'Etudes et d'Information pour L'Indochine, tức CEII] -gồm đại diện các công ty Pháp có quyền lợi ở Đông Dương như Francois Trives [Société Indochinoise d'Electricité], Angot [Société Francaise des Charbonnages du Tonkin], Candlot [Société des Ciments Portland et Artificiels de l'Indochine, và Société des Chaux Hydroliques du Long Tho], và Challamel [Société Indochinoise pour les Eaux et Electricité en Annam] -cũng được chính phủ Pháp khuyến khích tiếp xúc không chính thức [officieux] với đại diện của HCM. Trong buổi gặp mặt cuối cùng ngày 12/9, các đại diện CEII được Đặng Phúc Thông, Hồ Đắc Liên và Trịnh Văn Bính khẳng định HCM chỉ muốn độc lập về quốc phòng, còn mọi lãnh vực khác sẽ hợp tác tinh thành, chặt chẽ [Liên]. Việt Nam hứa sẽ cung cấp nhân công và góp vốn [Thông].[14A] 

Về phía chính phủ Pháp, ngày 12/9, Moutet được chính thức thông báo về ý định của HCM, và tái thương thuyết với HCM. Buổi sáng ngày 13/9, Moutet đệ trình dự thảo tạm ước trên trước Hội đồng chính phủ. Ngay chiều đó, hai bên chính thức ký kết vào những văn kiện được biết sau này như ‘Modus Vivendi  [Tạm ước] 14/9/1946.’ Đại cương, hai bên hứa tôn trọng tinh thần Hiệp ước Sơ bộ 6/3/1946, ngưng chiến vào ngày 30/10/1946, và hội nghị Fontainebleau sẽ tái họp vào tháng 1/1947. Đáng lưu ý hơn cả -ngoài những lời hứa hẹn- là một thoả hiệp về ‘liên hiệp quan thuế’ và thương mại cho toàn Liên bang Đông Dương [điều thứ VI].[130]  Sự thoả thuận này trở thành tấm bình phong pháp lý, cho phép Tướng Valluy và Morlière, Tư lệnh quân Pháp tại Bắc bộ, gây nên những biến cố đẫm máu tại Hải Phòng vào hạ tuần tháng 11/1946, dẫn đến cuộc tổng tấn công của Việt Minh tối ngày 19/12/1946, châm ngòi một cuộc chiến khốc liệt, toàn diện trên bán đảo Đông Dương trong nhiều thập niên sắp tới. 

Tạm ước 14/9/1946, thực ra, chỉ là một cách hoãn chiến của cả hai phe. Theo Moutet, ông ta chấp thuận ký Tạm ước [Modus vivendi] ngày 14/9/1946 để chứng tỏ thiện chí của nước Pháp. Moutet đã nói với HCM: Tôi hiểu rằng khi ông trở lại [VN], ông sẽ thấy nhiều phần tử oán trách là ông không đạt được tất cả mọi sự. Tôi không chống đối [reproche] ý muốn độc lập của quốc gia ông.... Tôi không chống đối ước muốn thống nhất ba miền của dân tộc An-nam; đó là một đòi hỏi mà tôi cho rằng chính đáng [légitime]. Nhưng trong hoàn cảnh hiện tại, có thể nào tôi đưa ra trước Quốc Hội [Pháp ước muốn độc lập trên] với một danh sách mà tôi biết, ngày này qua ngày nọ, làng này qua làng kia, những hành động khủng bố, những cuộc ám sát các hào mục [notables], những cuộc thảm sát người Pháp và bạn bè họ? Có thể nào tôi yêu cầu Quốc Hội [Pháp] từ bỏ một phần chủ quyền [lãnh thổ] để thoả mãn nguyện vọng của các ông mà chỉ thuần dựa vào những lời hứa hẹn thiện chí? Tôi không có quyền làm điều đó, tôi sẽ không làm.[131]  Moutet cũng đề nghị triệu tập những ủy ban để bàn về một Liên bang mà HCM muốn gia nhập, nhưng mỗi lần tiếng ‘Liên bang’ được nêu lên, HCM chỉ im lặng. Moutet cũng khẳng định với HCM rằng ‘Việt Nam’ trong bản Hiệp ước sơ bộ chỉ có nghĩa phần lãnh thổ phía Bắc vĩ tuyến 16. Bởi thế mới có điều khoản tổ chức trưng cầu dân ý về số phận Nam Kỳ.[132]  Phần HCM, chiều ngày 14/9 rời Paris xuống Toulon, rồi từ đây đáp tàu [aviso] Dumont d'Urville hồi hương. [15A] 

Một số đồng chí cũ -kể cả Hoàng Quang Giụ, người từng qua Liên Xô học trường Thợ Thuyền Đông Phương -tổ chức những cuộc biểu tình phản đối. Có người nóng giận gọi HCM là Việt Gian. Nhưng bốn ngày sau, 18/9, chính phủ Bidault phê chuẩn Tạm Ước ‘14/9/1946.’

 V. THỰC TẾ VIỆT NAM:

Không ai hiểu tại sao HCM đã chọn cách hồi hương bằng tàu Dumont d'Urville. Cũng chẳng ai biết HCM nghĩ gì trong hơn một tháng lênh đênh trên biển cả. Chỉ biết ngày 18/10, d'Argenlieu cưỡi chiến hạm [croiseur] Suffren ra tận Cam Ranh để gặp HCM. Hai bên tỏ ra rất thông cảm và hiểu biết. Xuất hiện trong một buổi họp báo ngắn ngủi trên soái hạm của d'Argenlieu, HCM còn công khai lên án việc dùng bạo lực và khủng bố.[133]  Ba ngày sau, 21/10, HCM về tới Hà Nội.[134] Những ngày kế tiếp, HCM và các thuộc hạ ráo riết chuẩn bị chiến tranh. Các mật khu thời chiến được tu bổ; các kho tàng nhu yếu phẩm được tăng cường. Một số cơ sở chính phủ và đơn vị chính qui được lệnh rút dần khỏi Hà Nội.  

Cuộc đảng tranh đã tạm thời giải quyết xong. VNG và Huỳnh Thúc Kháng [HTK] đã giúp HCM thanh toán gần hết các đối thủ chính trị, đặc biệt là Đại Việt và VNQDĐ. Sau vụ án Ôn Như Hầu ở Hà Nội và rất nhiều phiên tòa hình sự tại các địa phương, VNG và HTK đã cô lập hầu hết các phần tử đối lập trong các trại tập trung mang tên �cải tạo� ở những vùng ma thiêng, nước độc tại thượng du Bắc Việt hay Khu IV [Thanh Hoá tới Thừa Thiên], Khu V [Quảng Nam-Quảng Ngãi-Bình Định]. Ngay đến các Dân biểu đối lập cũng hoặc bị ‘mò tôm’ hay đi ‘cải tạo’. Nhờ vậy, ngày 28/10/1946, HCM có thể triệu tập Quốc Hội để thành lập chính phủ mới. Chính phủ Kháng chiến ngày 3/11/1946 này vắng bóng hầu hết những thành phần không Cộng Sản. Những người chịu qui phục HCM cũng chỉ được giao các chức vụ tương trưng, và trên thực tế chẳng là gì hơn những tù nhân bị giam lỏng. Mặt Trận Liên Việt, mới được thành lập ít tháng trước để thay thế Việt Minh, cũng chìm dần vào quên lãng, hữu danh vô thực. 

Nhiều nỗ lực lôi kéo các lãnh tụ tôn giáo về phe ‘kháng chiến’ cũng được phát động. Bởi thế, mặc dù rời Phát Diệm từ ngày 14/10 để du thuyết một số giáo khu trong lãnh thổ Bắc Ninh, Hải Dương, Hải Phòng, Thái Bình, Bùi Chu, Thanh Hóa để vận động dư luận và cải chính tin ngả theo Việt Minh, ngày 24/10, Giám mục Từ cũng phải vào Bắc bộ Phủ yết kiến HCM, nhận chức Cố vấn chính phủ.[135] Giáo chủ Huỳnh Phú Sổ cương quyết chống lại khuynh hướng ‘về Tề’ trong giới cộng sự viên thân cận, thành lập một Mặt Trận Quốc Gia Thống Nhứt. 

Tuy nhiên, HCM vẫn chưa tuyệt vọng về một giải pháp chính trị với Pháp. Trong buổi tiếp kiến Phó lãnh sự Mỹ James O'Sullivan tại Hà Nội ngày 27/10, HCM tuyên bố việc thực hiện Tạm ước 14/9/1946 tùy thuộc vào thái độ người Pháp. Nếu Pháp đồng ý thiết lập những quyền ‘tự do dân chủ’, ‘phóng thích tù nhân chính trị’ và ngưng việc tấn công người Việt, mọi sự sẽ tốt đẹp.[136]

 Đúng nửa đêm 29 rạng 30/10, ngưng bắn bắt đầu có hiệu lực trên toàn Nam bộ. Nhưng cả hai phe không nói chung thứ ngôn ngữ hoà bình. Thêm nhiều biến cố khác xảy ra. Chẳng những không phúc đáp việc HCM đề cử Phạm Văn Bạch, đương kim Chủ tịch Ủy Ban Hành Chính Kháng Chiến Nam Bộ, làm đại diện bên cạnh Cao ủy Pháp, ngày 6/11, d'Argenlieu gửi công điện phản đối hành động ‘khủng bố’ của Lâm Ủy Hành Chánh Kháng Chiến Nam Bộ, và yêu cầu phải giải tán tổ chức này. Ngày 9/11, HCM trả lời rằng Lâm Ủy Hành Chánh đã hiện hữu từ ngày 25/8/1945; từng liên lạc với Bri-tên và Pháp. Hai ngày sau, 11/11/1946, d'Argenlieu cảnh cáo HCM rằng phải ngăn cấm Lâm Ủy Hành Chánh bạo động; hoặc tố cáo hành vi của tổ chức ngoài vòng pháp luật này. 

Những ngày kế tiếp, Linh mục/Cao ủy d'Argenlieu, với sự tiếp tay của Tướng Valluy, Hội truyền giáo Pháp và các thành phần kiều dân bảo thủ, tìm cách khiêu khích đẩy HCM vào thế phải rút khỏi Hà Nội ra bưng. Phe chủ chiến của Việt Minh, đại diện bằng VNG và Trường Chinh, cũng quyết định răng đối răng, mắt đối mắt. Ngày 22- 23 tháng 11/1946, xảy ra biến cố Lạng Sơn-Hải Phòng. Rồi đến cuộc tổng tấn công của Việt Minh đêm ngày 19/12/1946, mở đầu cho đợt hai của cuộc chiến Đông Dương lần thứ nhất [1945-54].

 

Kết từ:

Vai trò nhà ngoại giao của Hồ Chí Minh trong giai đoạn 1945-1946 thường bị lãng quên trong khối văn chương sử học hiện hữu. Khảo sát kỹ lưỡng các tư liệu đã giải mật, một điểm rõ ràng khó thoát khỏi sự quan sát của chúng ta là HCM cực kỳ khôn ngoan, quyền biến trên trận tuyến ngoại giao. Sự quyền biến hay linh động và cụ thể này chứng tỏ HCM đã biết tận dụng ‘luật kẻ yếu’ để sinh tồn và tạo sự chính thống cho chế độ Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa.  

Việc tuyên bố giải tán Đảng CSĐD ngày 5/11/1945 cũng phản ảnh khả năng sinh tồn cao độ của HCM. Tuy nhiên, những chuyên gia về CSVN và những người viết tiểu sử HCM vẫn chưa có những phân tích tỉ mỉ và đứng đắn về quyết định có một không hai trước thập niên 1980 trong khối Quốc tế Cộng Sản này. Cần có thêm những tra vấn sâu xa hơn về liên hệ giữa HCM với Quốc tế Cộng Sản từ năm 1920 tới 1943 để hiểu rõ hơn về cái gọi là ‘chất đỏ’ trong HCM.

 VŨ NGỰ CHIÊU.

 

Phụ chú: -HCM Chí Minh: Nhà Ngoại Giao, 1945-1946.

1A. Theo Hsing Shen-chou, chính phủ lâm thời này thành lập ngày 1/9/1945; Báo cáo ngày 15/10/1945; Chen 1969b:123. Giu, hay Du, người Nùng, sinh năm 1879 tại Động Én, Lạng Sơn; chạy qua Trung Hoa sau binh biến Lạng Sơn năm 1940. Năm 1945, gia nhập Việt Cách. Tổ chức Việt Cách có 7 toán võ trang tuyên truyền: 5 ở Quảng Tây và 2 ở Vân Nam [Côn Minh & Khai Nguyên]. Tại Liễu Châu có các báo Việt Hồn, Đồng Minh, Thời sự tuần báo và Mê kông Nộ trào [La Réveil de Mekong]. Trong số các cấp chỉ huy, có: Tĩnh Tây [QT], Trần Báo & Hoàng Quốc Chính; Long Châu [QT], Lê Nguyên Thọ; Pham Chong [QT], Nông Quoc Hung; Ha Cai [QT], Ngũ Qui Đông; Luong San [QT], Nông Nhat Thanh.  

2A. Vũ Hồng Khanh, tên thực Vũ Văn Giảng [1907-1993], trốn thoát qua Trung Hoa năm 1933. Sau khi Nguyễn Thế Nghiệp về đầu thú Pháp năm 1935, Khanh trở thành một trong những lãnh tụ VNQDĐ Hải ngoại lừng danh. Phần Nguyễn Tường Tam [1908-1963], tức nhà văn Nhất Linh, được Nhật giúp trốn qua Trung Hoa năm 1941. Sau tháng 8/1945, liên kết với Vũ Hồng Khanh. Xem sơ lược tiểu sử trong Chính Đạo, Việt Nam Niên Biểu, 1939-1975, tập III: Nhân Vật Chí, tái bản có bổ sung [Houston: Văn Hóa, 1997], tr. 610-2, 388-9. Về hoạt động của VNQDĐ, xem Idem., HCM, II, 1993:80-1, 104-9, 167-8. Theo một tài liệu CS, nhóm Khanh có khoảng 200 tay súng; Lê Tùng Sơn, Nhật ký một chặng đường [Hà-nội: 1978], tr. 180. Theo Nguyễn Hữu Thanh [Lý Đông A], Khanh, Tam cùng Nguyễn Hải Thần và Thanh còn bí mật đưa ra thuyết ‘Duy Dân’ và cử Thanh về nước để thiết lập một liên minh chống Cộng. 

3A. Về định nghĩa kỳ lạ của hai tiếng ‘Việt Gian’ này, xem Vũ Ngự Chiêu, ‘Social and Cultural Change in Viet-Nam Between 1940 and 1946’, Ph.D. dissertation, 1984, University of Wisconsin-Madison, 1984, chương IX. [Sẽ dẫn: Vũ Ngự Chiêu 1984]]  

4A. CQ, 23/10/1945. Theo tài liệu CS, ‘Hội nghị liên tịch của Việt Nam Độc Lập Đồng Minh Hội và Việt Nam Cách Mệnh Đồng Minh Hội’ nhóm họp tại Hà Nội ngày Chủ Nhật 21/10/1945; sau đó, ra tuyên ngôn đoàn kết, đặt nước nhà và dân tộc lên trên hết. Đại biểu VM có Nguyễn Lương Bằng, Dương Đức Hiền, Nguyễn Văn Ba, Hoàng Hữu Năm, Nguyễn Công Truyền. Đại biểu Đồng Minh Hội [Việt Cách] gồm có Đinh Chương Dương, Trương Trung Phụng, Lê Tùng Sơn, Bồ Xuân Luật, HCM Đức Thành, Vũ Kim Thành, và Dương Thanh Dân; CGP [Hà Nội], 28, 25/10/1945. Thời gian này, theo Lê Tùng Sơn, Sơn được Giáp chỉ thị lập ra một hệ phái Đồng Minh Hội ly khai; cũng xuất bản báo Đồng Minh, để tấn công nhóm Nguyễn Hải Thần-Vũ HCMng Khanh; Sơn 1978:189-91. 

5A. Tài liệu Mật thám Pháp ghi ngày ký thoả hiệp là 23/12. Chúng tôi dùng nhật kỳ 24/12/1945 theo bản Thông cáo ngày 26/12/1945 trên các báo Hà Nội. Theo Lê Tùng Sơn, cùng tham dự trong buổi này có Hoàng Cương, Tham mưu trưởng của Lư Hán, và Từ Xấu Thu, đại biểu của Tam Dân Chủ Nghĩa Thanh Niên Đoàn, cơ quan mặt nổi của tình báo Trung Hoa. 

6A. Chủ tịch: HCM Chí Minh; Phó CT: Nguyễn Hải Thần [Việt Cách]; Nội vụ: Huỳnh Thúc Kháng [độc lập]; Ngoại Giao: Nguyễn Tường Tam [Đại Việt Dân chính]; Quốc Phòng: Phan Anh [độc lập]; Tư Pháp: Vũ Đình Hoè [Dân Chủ]; Giáo dục: Đặng Thai Mai [Mác-xít] [tạm thời cho tới khi Ca Văn Thỉnh nắm quyền]; Lao Động: Nguyễn Văn Tạo [Mác xít]; Xã hội-Y tế: Trương Đình Chi [hay Tri] [Việt Cách]; Tài chánh: Lê Văn Hiến [Mác xít]; Kinh tế: Chu Bá Phượng [VNQDĐ]; Canh Nông: Huỳnh Thiện Lộc [Nam]; Công Chính: Trần Đăng Khoa [Nam]. Cố vấn tối cao: Nguyễn Vĩnh Thụy [Bảo Đại]. Thứ trưởng: Hoàng Minh Giám [Nội Vụ], Tạ Quang Bửu [Quốc Phòng], Nghiêm Kế Tổ [Ngoại giao], Nguyễn Văn Hướng [Tư Pháp], Đặng Phúc Thông [Giao thông, Công Chánh], Trịnh Văn Bính [Tài Chánh], Đỗ Đức Dục [Giáo Dục], Bồ Xuân Luật [Canh Nông], Đỗ Tiệp [Xã Hội]; US-Vietnam Relations, Bk I, B-52. 

7A. Tháng 3/1947, tại Quốc Hội Pháp, Bộ trưởng Pháp quốc Hải ngoại Marius Moutet cho biết đã nhiều lần tuyên bố với HCM rằng ‘Việt Nam’ trong bản Hiệp ước sơ bộ chỉ có nghĩa phần lãnh thổ phía Bắc vĩ tuyến 16. Bởi thế mới có điều khoản tổ chức trưng cầu dân ý [referendum] về vấn đề Nam Kỳ; AAN, 1947:878, col 1.  

8A. CAOM [Aix], INF, c. 126/1125. Đây có thể là là lần thứ hai HCM bị bắt. Theo Võ Nguyên Giáp, đầu tháng 12/1945, HCM đã bị mời vào Bộ Tư lệnh quân Trung Hoa mời đến gặp. HCM đến nhà Tiêu Văn, được người của Chu Phúc Thành đón đến Bộ Tư lệnh ở nhà thương Đồn Thủy. Bị giữ gần trọn một ngày mới thả. Sau giữ lại xe và tài xế của HCM. Lý do là Chu Phúc Thành nghi Lê Tùng Sơn đi trên xe của HCM, giết chết một Pháp kiều; Giáp 1974:107-108. Xem supra. 

9A. Mãi tới ngày 3/4/1946, Giáp, Khanh cùng Valluy, Salan mới chính thức ký Phụ bản Hoà ước về quân sự; Giáp 1974:224-225. Ngày này, Tướng Valluy báo cáo rằng VM đồng ý cho Pháp trú đóng ở Hà Nội, 5,000 lính; Hải-phòng, 1,750; Nam-định, 825; Hải-dương, 650; Điện-biên-phủ, 825; Hòn-gay, 1,025. Dự định chiếm Nam-định ngày 7/4/1946. 

10A. Chiều ngày 17/8, VM ra lệnh dân treo cờ trong 3 ngày mừng sinh nhật Chủ tịch Hồ Chí Minh [19/5/1890], kể từ sáng hôm sau; Cứu Quốc, 17/5/1946. Từ đó, ngày 19/5 này, được kể như sinh nhật HCM. Tuy nhiên, HCM thường hay vắng mặt trong ngày sinh nhật này; Giáp 1974:270. Ngưòi ta nghĩ rằng HCM đã ngụy tạo ngày sinh để bắt dân Hà Nội treo cờ đón tiếp d'Argenlieu. Có người có rằng 19/5 là kỷ niệm ngày thành lập Mặt trận Việt Minh [Huỳnh Kim Khánh]. Nhưng ngày 19/5, với HCM, cũng là ngày ba mươi sáu năm trước, thân phụ HCM bị kết án bãi bỏ quan chức, phạt đánh 100 trượng, đầy đi xa vì tội ngộ sát! 

11A. Nguyên văn: ‘Si la Cochinchine se sépare librement de vous, croyez-bien que vos violences et vos injustices y auront joué un rôle capital;’ Thư ngày 26/5/1946, d'Argenlieu gửi Marius Moutet; CAOM [Aix], PA 28, c. 8, d. 173. 

12A. L'Humanité, 7 & 8/6/1946; FRUS, 1946; US-Vietnam Relations, 1971:73. Ngày 21/6/1946, Valluy cũng trao cho Giáp một công hàm gửi Huỳnh Thúc Kháng, Quyền Chủ tịch Nhà nước, thông báo Pháp sẽ chiếm Cao Nguyên Trung Phần. Sau đó, Pháp tấn công Đại Lãnh, Củng Sơn, Pleimeidden. 

13A. Ngày 3/10, phái đoàn Phạm Văn Đồng được tiếp đón đông đảo: Nguyễn Văn Tố, thay mặt Quốc Hội; Lê Văn Hiến, thay mặt chính phủ; và, Nguyễn Xuân Nguyên [Lê Quang Đạo], Chủ tịch Hải Phòng. Hôm sau, 4/10, Đồng về tới Hà Nội. Ngày 5/10, Đồng họp báo ở Hà Nội. 

14A. Ngày 13/9, HCM cũng tiếp kiến Francois Trives, thuộc CEII, tại Royal Monceau, và yêu cầu Trives viết thành văn bản những điều đã thảo luận, nhưng sau đó, ngày 26/9, Trives không thuyết phục được các ủy viên khác của CEII; CAOM [Aix], INF, c. 158, d. 1362. 

15A. Công điện ngày 17/9/1946, Caffery gửi Ngoại Giao; FRUS, 1946, VIII:59. Như thế, rất đáng nghi chuyện HCM nửa đêm gọi điện thoại cho Moutet xin ký Tạm Ước 14/9/1946. Đáng lưu ý là thời gian này, báo L'Humanité, vì một lý do nào đó, loan tin HCM rời Paris ngày 16/9; L'Humanité [Paris], 17/9/1946.

 

GHI CHÚ

1- CAOM [Aix], SLOTFOM, II, c. 6 [HCM sơ M. Jean]; Chính Đạo, Hồ Chí Minh: Con người & Huyền thoại, 1892-1969, tập I: 1892-1924, tái bản có bổ sung [Houston: Van Hóa, 1997], tr. 202-3.

2- US Senate, Hearings, 1973:249.

3- Jean Sainteny - Histoire d’une paix manquée, tr. 68.

4- Ibid., tr. 52-56; Patti 1980:104.

5- Báo cáo ngày 22/8/1945, William J. Donovan gửi Byrnes; Bộ Quốc Phòng, US-Vietnam Relations, 1947-1967 [Washington, DC: GPO, 1971], Bk I, p. C 67.

6- Public Papers of the President of the United States [Harry S. Truman, April-December 1945], pp. 433-434; US-Vietnam Relations, 1971, I:C-60-61.

7- US-Vietnam Relations.

8- Cable No. 4936, 13 Feb 1946, Smith to Byrnes; US-Vietnam Relations, Bk I, p. C-94.

9- Ho Chi Minh's Note of 18 Feb 1946, to China, USA, USSR & Britain; US-Vietnam Relations, Bk I, p. C-99.

10- Robert Sharplen - The Lost Revolution, 1965:31. Và  US-Vietnam Relations, 1971, Bk I:C-58-59.

11- Fenn -  Ho Chi Minh, tr. 83.

12- Fenn - Ho Chi Minh, tr. 83.

13- Porter - Documentation, vol I, tr. 76-77.

14- Cứu Quốc [Hà Nội], 29/8/1945.

15- Patti - Why Viet-Nam, 1980:196.

16- Ibid., tr. 199-200.

17- Philippe Devillers - Histoire du Viet-Nam, tr. 202.

18- CAOM [Aix], INF, c. 338, d.2717.

19- Thư ngày 20/9/1945, Gallagher gửi McClure

20- Ibid.

21- Leon B. Blum - The United States and Vietnam, 1944-1947 [Washington: GPO, 1972], tr. 4-5.

22- Việt Nam Thời Báo [Hà-nội], số 3 và 4 [24 và 25/10/1945.

23- Xem US-Vietnam Relations, Bk I, C 63-104.

24- Báo cáo ngày 22/8/1945, William J. Donovan gửi Byrnes; US-Vietnam Relations, 1947-1967, Bk I, C 67.

25- US-Vietnam Relations, Bk I, tr. C 95-6

26- Ibid., Bk I, tr. 96-7.

27- Ibid., Bk I, tr. C-103-104.

28- Memorandum of 29 Sept. 1945, Gallagher Papers; Porter, Documentation, vol I, tr. 80-81.

29- Thư Moffat gửi BNG [12/1945] trong Blum, United States and Vietnam, Phụ bản II, tr. 40-2.

30- Tel. ngày 5/12/1945, Acheson gửi Moffat [Sài-gòn]; US-Vietnam Relations, Bk 8, VB2, tr. 85-6.

31- CĐ ngày 17/10/1945, HCM gửi Truman; US-Vietnam Relations, 1971, Bk I, C 73-4.

32- Ibid., Bk I, C 80-1

33- Tel. No. 820, 26 Nov 1945, Chungking to Washington; Ibid., Bk I, C 92.

34- Ibid., Bk I, C 71.

35- Ibid., Bk I, C 87-8.

36- FRUS, 1946, VIII:15-20; US-Vietnam Relations, 1945-1947, Bk 8:53-7.

37- FRUS, 1946, VIII:15.

38- US-Vietnam Relations, Bk I, 1971:C-96.

39- US-Vietnam Relations, Bk I, 1971:C-100.

40- Porter - Documentation, I, tr. 78.

41- US-Vietnam Relations, Bk I, C-66.

42- Tel. ngày 5/12/1945, Acheson gửi Moffat [Sài-gòn] trong US-Vietnam Relations, Bk VIII, VB2, tr. 85-6.

43- FRUS, 1946, VIII.

44- Thư Moffat gửi BNG [12/1945]; trong Blum, United States and Vietnam, Phụ bản II, tr. 40-2.

45- Báo cáo ngày 30/1/1946 của Sharp; US-Vietnam Relations, Bk VIII, tr. 53-7.

46- Patti - Why Viet-Nam, 1980:202; Võ Nguyên Giáp - Không thể nào quên, 2001:18]

47-Patti - Why Viet-Nam, 1980:209; Sainteny, sđd, tr. 86-7.

48- [CAOM [Aix], HCI, CP, c. 192; INF, c. 121, d. 1102. Xem thêm Chính Đạo, HCM, II, 1993:288-304.

49- CMTT, tập I, tr. 111. Xem thêm Hồi ký của Thượng tướng Phùng Văn Tài, 2001.

50- Chen, 1969:126-7.

51- Thư ngày 22/10/1945, HCM và Nguyễn Vĩnh Thụy gửi Tưởng Giới Thạch; US-Vietnam Relations, Bk I, C-83.

52-Tel. ngày 28/10/1945, HCM gửi Tưởng; Ibid., Bk I, tr. C 91.

53- Võ Nguyên Giáp-  Không thể nào quên, 1974:63; 2001:57.

54- Ibid., tr. 107-108; Idem., 2001:96-98; Sơn, Nhật ký, tr. 200ff .

55- Ibid, 1974:64; Idem, 2001:58

56- Ibid., 1974:99; Idem, 2001:89.

57- Ibid., 1974:94; 2001:85.

58- US-Vietnam Relations, Bk I, C-99; Chen, 1969:84-5.

59-Giáp - Không thể nào quên, 1974:98; 2001:88-89.

60-Ibid., 1974:98; 2001:71-72] 60-Ibid., 1974:98; 2001:71-72.

61-US-Vietnam Relations, Bk I, C-82 61-US-Vietnam Relations, Bk I, C-82 .

62- Chen, 1969:127.

63- Devillers, 1952:193.

64- Xem những tin tức về HCM Chí Minh và Nguyễn Hải Thần trong Department of State, Interim Research and Intelligence Service, Research and Analysis Branch, RAA No. 3336, ‘Biographical Information on Prominent Nationalist Leaders in French Indochina [25 Oct 1945]’

65-Việt Nam Thời Báo thường được biết như báo Việt Nam. Trong thư viện của Văn khố Bộ thuộc địa Pháp có 20 số báo này [vào năm 1983] 

66- Nghị định số 14, ngày 8/9/1945; Cứu Quốc, 10/9/1945.

67- Cờ Giải Phóng [CGP], số 33, 18/11/1945.

68- Salan, I:353; Chronique 1985:229-241.   

69- Giáp, 1974:222.

70- Causes, etc.; Sainteny 1970:68. Xem thêm chi tiết trong HCM Chí Minh: Con người & huyền thoại, II, 1993.

71- Sainteny 1953:86-7; Patti 1980:209.

72- Giáp 1974:140; 2001:128.

73- [Sainteny 1970:51.

74- CQ, 23/10/45.

75- CQ, 23/10/45.

76- United States Senate, Committee on Foreign Relations, The United States and Vietnam: 1944-1947; A Staff Study Based on the Pentagon Papers, Prepared for the Use of the Committee on Foreign Relations United States Senate [Washington, DC: GOP, 1972], tr. 24.

77- Hale, 1945:24-5.   

78-Hale, 1945:30.

79- Chronique 1985:98.

80-Chronique 1985:99.

81-Chronique 1985:100

82-Chronique 1985:106-7.  

83- CAOM [Aix], INF,  c. 159, d. 1363.

84-Note ngày 4/12/1945; Papiers Bidault; Valette 1984:4.

85- CQ, 10/9/45.

86- Giáp, KTNQ, 1974:63; 2001:96-98; Sơn 1978:200ff.86- Giáp, KTNQ, 1974:63; 2001:96-98; Sơn 1978:200ff.

87- CGP, 33, 18/11/1945.

88 - DPSG, Rapport mensuel, Décembre 1945 [7/1/1946]; CAOM [Aix], CP, c. 125.

89- Thư của Thiều Bá Xương gửi King C. Chen; Chen 1969b:129]89-Thư của Thiều Bá Xương gửi King C. Chen; Chen 1969b:129.

90- CQ, 26/12/1945.

91- CQ, 28/12/1945; Giáp, KTNQ, 1974:110-1; 2001:99.

92- La République [Hà Nội], 10/3/1946.

93- Giáp 1974:149-50; 2001:136-137.

94- Chronique 1985:182.

95- Giáp 1974:214; 2001:150-156.

96- Hearings, 1946:330.

97- Tel No. 515/Cab, Cororient gửi EMGDN Paris, ngày 17/2/1946; SHAT [Vincennes], 10H 143; Chronique 1985:156-157.

98- SHAT [Vincennes], 10H 143.

99- Chronique 1985:155.

100- Tel. số 232/C.I., ngày 21/2/46, d'Argenlieu gửi Sainteny; SHAT, 10H 143.

101- Giáp 1974:142-4.

102- Xem công điện số 152/E, ngày 3/3/1946, d'Argenlieu gửi Sainteny; số 2960-2962, ngày 5/3/1946, và số 404-407, ngày 5/3/1946, Comrep [Sainteny] gửi Hausaire [d'Argenlieu]; SHAT [Vincennes], 10H 143.

103 - Giáp 1974:179-82.

104- SHAT [Vincennes], 10H 143.

105- SHAT [Vincennes], 10H 141.

106- AAN, 1947:876, col 2.

107- VNNB, I:A, 1996:323

108- Giáp 1974:222.

109- SHAT [Vincennes], 10H 141; Giáp 1974:224-5.

110- Chronique 1985:247-8.

111- Giáp, 1974:251-2.

112- Giáp 1974:258.

113- SHAT [Vincennes], 10H 4201; Chính Đạo, VNNB, I:A, 1996:327]113- SHAT [Vincennes], 10H 4201; Chính Đạo, VNNB, I:A, 1996:327.

114- Sài Gòn: 1971], 47; Giáp 1974:263-4.

115- Salan, I:382.

116- L'Humanité [Paris], 13/6/46.

117- L'Humanité [Paris], 14/6/1946.

118- L'Humanité, 23-24/6/1946.

119- L'Humanité, 26/6 & 5/7/1946.

120- FRUS, 1946.

121- CAOM [Aix], AP, c.365. Trong công điện ngày 30/7/1946, d'Argenlieu biện giải với Paris về lý do tổ chức Đại hội Đà Lạt: Công điện số 370 CI 1146 ngày 3/4/1946 của Bộ Hải ngoại.

122- Giáp 1974:324-5.

123- Le Populaire [Paris], 23/7/1946; SHAT [Vincennes], 10H 140.

124- Le Populaire [Paris], 8/8/1946.

125- AAN, 1947:881, col 1.

126- Note ngày 14/8/1946 của chính phủ Bidault, và thư ngày 21/8/1946, HCM gửi Bidault; Papiers Bidault [chưa giải mật]

127- Xem Note ngày 21/8/1946, Messmer gửi Bidault; và báo cáo ngày 22/8/1946 của trưởng phái đoàn Pháp; Papiers Bidault.

128- Note ngày 24/8/1946 của văn phòng Thủ tướng; Papiers Bidault.

129- FRUS, 1946, VIII:58-9; US-Vietnam Relations, 1971, Book 1-C 104.

130- Xem ‘Nguyên văn bản Thoả Hiệp Án Pháp-Việt làm tại Paris ngày 14/9/1946;’ Nam Kỳ [Sài Gòn], 23/9/1946. Xem nguyên bản Pháp ngữ trong phần Phụ bản. Tóm lược bằng Anh ngữ có thể tìm thấy trong FRUS, 1946, VIII:60.

131- AAN, 1947:877, col 3.

132- AAN, 1947:878, col 1.

133- FRUS, 1946, VIII:61; Chronique, 1985:334-6.

134- FRUS, 1946, VIII:61.

135- Lê Hữu Từ, tr. 96ff

136- FRUS, 1946, VIII:62.

Nguồn: http://www.chuyenluan.net