vietsuyeuluochai

Việt Sử Yếu Lược
(tiếp theo)

Trần Văn Chinh

151

Đặt ra hăm bốn điều mau (1),

Để cho dân-xã giảng rao giữ nề.

__________

(1) Vua đặt ra 24 điều cho dân-xã thường-thường giảng đọc :

1. Cha mẹ dạy con phải có phép-tắc, trai gái đều phải có

nghề-nghiệp, không được rượu-chè cờ-bạc... hại phong-tục.

2. Người gia-trưởng tự mình phải giữ lễ-phép để cho cả nhà

bắt-chước; nếu con em làm càn, thì bắt tội người gia-trưởng.

3. Vợ chồng cần-kiệm làm ăn, ân-nghĩa trọn vẹn, duy chỉ khi nào người

vợ phạm tội thất-xuất, thì mới được bỏ...

4. Làm kẻ đệ-tử nên yêu-mến anh em, hoà-thuận với hương-đảng, phải

lấy lễ-nghĩa mà cư-xử...

5. Ở chốn hương-đảng tông-tộc, có việc hoạn-nạn thì phải giúp-đỡ

lẫn nhau... nếu ai có hạnh-nghĩa tốt thì khen.

6. Đàn-bà có lỗi mà cha mẹ và chồng đã trừng-trị thì nên phải sửa

mình đổi lỗi, không được tự-tiện trốn đi...

7. Người đàn-bà goá không được chứa những đứa trai trẻ ở trong nhà,

dối là con nuôi để ám hành những việc gian dâm.

8. Người đàn-bà goá, đối với con vợ cả, hoặc vợ lẽ, nàng hầu, nên

thương-xót, không được mưu-mô để chiếm-đoạt gia-tài...

9. Đàn-bà goá chồng, chưa có con cái, phải ở nhà chồng để giữ đủ

tang-lễ, không đưọc chuyển của-cải về nhà mình...

10. Làm đàn-bà thì phải theo chồng, không được cậy cha mẹ mình phú-quí

mà khinh chồng...

11. Kẻ sĩ-phu nên quí phẩm-hạnh và giữ phép quan, nếu cứ xu-nịnh người

quyền-quí thì phải bỏ đi không kể đến nữa...

12. Kẻ điển-lại chỉ giữ việc sổ sách giấy-má để làm việc quan, nếu

làm sự điên-đảo án-từ, thì xét ra mà trừng-trị.

13. Quan dân đều phải hiếu-đễ và chăm-chỉ làm ruộng, cùng giúp-đỡ

lẫn nhau, không được trễ-biếng, trốn-tránh... Nếu ai là người

lương-thiện thì phải trình để vua tinh biểu cho.

14. Kẻ thương-mãi phải tuỳ thời giá mà buôn bán, không được thay đổi

thưng đấu, tụ-tập đồ-đảng để đi trộm-cướp...

15. Việc hôn-giá tế-tự phải giữ lễ-phép, không được làm càn.

152

Vua cho lịnh vẽ địa-đồ,

Các quan mỗi đạo, vẽ tô hạt mình.

Núi sông, sự-tích, địa-hình,

Vẽ ra tường-tận, rồi trình về vua.

Vua sai Ngô Sĩ-Liên (1) tua,

Làm thành Đại-Việt Sử xưa hai phần.

__________

* Vua đặt ra 24 điều (tiếp theo trang 151) :

16. Chỗ dân-gian có mở du-hí hoặc cúng-tế, thì con trai con gái đến

xem, không được đứng lẫn-lộn, để khỏi thói dâm.

17. Các quán bên đường, có phụ-nữ đến trọ, thì nên phòng giữ. Nếu

để hà-hiếp ô-nhục, người phạm và chủ nhà bị tội.

18. Phủ huyện phải lập bia ở các nơi sở-tại để cấm con trai con gái

không được cùng tắm một bến, để cho có phân-biệt.

19. Các xã-thôn phải chọn người già-cả, đạo-đức, các ngày thong-thả

đem dân ra đình tuyên-giảng những lời cáo-dụ...

20. Trong hạt phủ huyện có kẻ cường-hào xâm-chiếm điền-thổ, ức-hiếp

cô-độc thì cáo-giác lên để quan xử-trị...

21. Các nhà vương, công, đại-thần dung-túng những đứa tiểu-nhân và

để cho người nhà đi ức-hiếp dân-gian mà mua rẻ các đồ-vật, thì cho

dân được đầu cáo để trọng trị.

22. Những quan phủ huyện mà biết khuyên-bảo dân-gian làm điều

lễ-nghĩa khiêm-nhượng, có quan Thừa-chính, Hiến-sát xét thực thì được

cho vào hạng tốt...

23. Các huynh-trưởng ở xã-thôn và phường biết dạy-bảo con em trong

làng được giữ phong-tục tốt, thì quan phủ huyện phải bẩm toà Thừa,

toà Hiến để tâu vua ban khen cho.

24. Các dân mường-mán ở ngoài bờ-cõi, nên giữ lời di-huấn, không

được trái đạo luân-thường như cha, anh, chú, bác đã chết thì con em

không được chiếm lấy những thê-thiếp, nếu mà trái phép, thì sẽ trị

tội rất nặng.

(1) Ngô Sĩ-Liên, người làng Chúc-li, huyện Chương-đức, tỉnh Hà-nam, đỗ

Tiến-sĩ năm 1442, làm Lễ-bộ tả-thị-lang. Ông được vua Thánh-tông sai

làm bộ Đại-Việt Sử-ký và chia làm 2 bản. Một bản từ đời Hồng-bàng

cho đến Thập-nhị Sứ-quân và một bản từ Đinh Tiên-hoàng cho đến Lê

Thái-tổ.

153

Phần đầu (1) từ thuở Hồng-bàng,

Đến đời Thập-nhị Sứ-quân loạn-hành.

Phần hai (2) từ lúc Đinh-hoàng (3),

Đến Lê Thái-tổ, rõ-ràng ngày nay.

Thi Hương thi Hội đổi thay,

Thi Đình chủ-khảo (4), nhân-tài vua ban.

Xướng tên Tiến-sĩ bảng danh,

Vinh qui bái tổ, rỡ-ràng mẹ cha.

Mở nhà Thái-học thêm ra,

Trước là Văn-miếu, sau là gia-cư (5).

Làm kho chứa sách tu-thư,

Càng ngày văn-học, cơ-hồ rộng thêm.

Tao-đàn nguyên-suý (6) ngày đêm,

Phú thơ xướng hoạ, khắp miền nước non.

Sai Thân, Đỗ (7) chép Thiên-nam (8),

Vua ghi ký-sự (9) Chiêm-thành, Lão-qua.

Sửa-sang võ-bị giữ nhà,

Quân chia năm phủ (10), trận đồ tập luôn.

__________

(1) Phần đầu gồm có 5 quyển sử.

(2) Phần hai gồm có 10 quyển sử.

(3) Tức Đinh Tiên-hoàng.

(4) Vua ra làm chủ-khảo các kỳ thi Đình.

(5) Để cho các sinh-viên tạm-trú lúc đi học.

(6) Vua cùng với 28 triều-thần cùng xướng hoạ với nhau.

(7) Tức hai ông Thân Nhân-Trung và Đỗ Nhuận.

(8) Bộ Thiên-nam Dư-hạ-tập, có 100 quyển về luật Hồng-đức.

(9) Vua tự làm ra một quyển Thân-chinh ký-sự.

(10) Đổi vệ-quân ra 5 phủ là : trung-quân-phủ, nam-quân-phủ,

bắc-quân-phủ, đông-quân-phủ và tây-quân-phủ. Phủ có 6 vệ, vệ có 6

sở, sở độ 400 người. Có hơn 7 vạn quân.

154

Thuỷ-quân điều lịnh (1) thuỷ-quân,

Bộ-binh cũng có điều phần (2) bộ-binh.

Ba năm thi võ một lần,

Đậu thì được thưởng, rớt liền phạt nhanh.

Trà Toàn vua xứ Chiêm-thành,

Đem quân đánh phá, đòi giành Hoá-châu (3).

Vua Chiêm sai sứ sang Tàu,

Xin Minh cho viện-binh mau giúp Toàn

Thánh-tông liền dẫn đại-binh (4),

Quyết lòng sang đánh Chiêm-thành một phen.

Quân vào Thuận-hoá dừng chân,

Trước là luyện-tập, vẽ nhanh địa-đồ.

Rồi sau Thị-nại (5) tiến vô,

Chiếm ngay thành ấy, cơ-hồ vẻ-vang.

Trà Toàn rút giữ Đồ-bàn (6),

Thánh-tông đánh tiếp, chiếm thành bắt vua (7).

Tướng Chiêm Bố Trí-Trì thua,

Sứ Chiêm vào cống, thư đưa xưng thần.

Vua cho giữ đất Phan-lung (8),

Chia Chiêm ba nước (9), để làm yếu thêm.

__________

(1) Vua lập ra 31 điều quân-lệnh để tập thuỷ-trận.

(2) Vua cũng lập ra 42 điều để tập trận bộ-binh.

(3) Năm 1470, Trà Toàn âm-mưu sinh sự với nước ta.

(4) Vua thân-chinh dẫn 20 vạn quân sang đánh Chiêm-thành.

(5) Thị-nại tức làø cửa biển Qui-nhơn.

(6) Đồ-bàn thuộc huyện Tuy-viễn, tỉnh Khánh-hoà.

(7) Quân Nam bắt được vua Chiêm là Trà Toàn.

(8) Phan-lung tức là Phan-rang.

(9) Ta chia Chiêm ra làm ba : Chiêm-thành, Hoá-anh và Nam-phan.

155

Đồ-bàn, Cổ-luỹ, Đại-chiêm,

Lập riêng ra đất Quảng-nam (1) Nam quyền.

Dân mười lăm tuổi trở lên,

Thông-minh có học, vào (2) làm đồ-sinh.

Dạy dân lễ-nghĩa học-hành,

Dân Chiêm đồng-hoá để thành dân Nam.

Núi rừng Trà Toại (3) trốn êm,

Sai người sang tới nhà Minh tiếp hòng.

Toại xin phong chức Chiêm-vương,

Thánh-tông biết được, quyết trừng-trị nhanh.

Sai quan Lê Niệm lên đàng,

Đem quân ba vạn, diệt tàn-quân ngay.

Niệm (4) vào bắt Toại dễ thay,

Toại liền bị giải về ngoài kinh-đô.

Nhà Minh sai sứ sang hô,

Bảo vua trả đất Chiêm cho họ Trà.

Nhưng vua cố-ý lơ-là,

Nhà Minh cũng ngán, thôi thà êm ru.

Lão-qua (5) quấy-nhiễu lu-bù,

Vua sai các tướng (6), diệt-trừ Lão-qua.

__________

(1) Thánh-tông lấy đất Đồ-bàn, Đại-chiêm và Cổ-luỹ để lập ra đạo

Quảng-nam, có 3 phủ và 9 huyện. Đặt quan Nam cai-trị.

(2) Tức vào Quảng-nam.

(3) Trà Toại là em của Trà Toàn, trốn vào núi.

(4) Tức tướng Nam là Lê Niệm.

(5) Năm 1479, Lão-qua quấy-nhiễu phía tây. Lão-qua là nước Ai-lao cũ,

ở về phía bắc Ai-lao bây-giờ, tức Luang-Prabang.

(6) Các tướng Nam là Lê Thọ-Dực, Trịnh Công-Lộ, Lê Đình-Ngạn, Lê

Lộng và Lê Nhân-Hiếu dẫn quân qua đánh Lão-qua.

156

Quân Nam năm đạo chia ra,

Ba đường (1) sang đánh, chẳng tha quân này.

Cửu-long (2) chúng chạy trốn ngay,

Giáp ranh Miến-điện (3), ta quay rút về.

Bồn-man gây sự nghịch bề (4),

Thánh-tông ngự-giá, sơn-khê dẹp loàn.

Nửa đường tin thắng trận vang,

Quân ta đã dẹp xong phần Lão-qua.

Vua bèn hồi-giá kinh-đô,

Chỉ sai Lê Niệm, dẹp đồ Bồn-man.

Cầm Công thua trận chết oan,

Thánh-tông cho họ Cầm Đông tạm quyền (5).

Phía Tàu tuy vẫn được yên,

Nhưng vua phòng-bị, hầu liền chặn-ngăn.

Vua thường bảo với triều-thần :

“Giữ-gìn cẩn-thận, vẹn toàn nước non.

Đừng cho ai lấy tấc sông,

Đừng rơi phân núi, tổ-tông đất này.

__________

(1) Quân chia 3 tuyến từ Nghệ-an, Thanh-hoá và Hưng-hoá.

(2) Tức khúc Lan-thương-giang trên sông Cửu-long.

(3) Triều-thần Miến-điện sợ quân ta tiến vào nước họ, nên vội đưa

thư đến xin điều-đình.

(4) Trước đây, xứ Bồn-man đã xin nội thuộc nước ta và đã đổi thành

châu Qui-hợp, sau đổi làm Trấn-ninh-phủ, có 7 huyện, nhưng vẫn để cho

tù-trưởng họ Cầm được đời đời làm Phụ-đạo. Nay Cầm Công cậy có

quân Lão-qua giúp-đỡ, nên trở mặt thù-nghịch, bèn nổi lên đánh đuổi

quân Nam.

(5) Vua phong cho người họ Cầm là Cầm Đông làm Tuyên-uý đại-sứ và

đặt quan cai-trị xứ Bồn-man như trước.

157

Công vua Thái-tổ dành đây”.

Thánh-tông văn-học (1), công dày sĩ-phu.

Võ thời nước mạnh đất thu,

Anh-quân xứng-đáng, ơn ghi muôn đời

__________

(1) Ngay cả khi vua Lêâ Thái-tổ đang kháng-chiến tại Đông-đô (năm

Bính-ngọ, 1427), ngài cũng đã có mở khoa thi. Đỗ tiến-sĩ đời Lê đều

còn trẻ cả. Đáng kể nhất là Trạng-nguyên Nguyễn Trực 26 tuổi,

Trạng-nguyên Vũ Kiệt 20 tuổi, Bảng-nhãn Nguyễn Như-Đỗ 19 tuổi và trẻ

nhất là Tiến-sĩ Nguyễn Nhân-Thiệp 19 tuổi. Tổng-số Tiến-sĩ đời Lý,

Trần, Lê đến triều Thành Thái đời Nguyễn vừa đây, gồm tất cả được

2.335 vị, thì Tiến-sĩ triều Lê Thánh-tông đã chiếm quá 1/5 tổng-số.

Sau đây là những lời khuyến-cáo và khích-lệ trên mặt bia đá để tỏ

lòng kỳ-vọng của triều-đình đối với kẻ-sĩ :

“Người học-trò được khắc tên vào phiến đá này rất may-mắn thay.

Phải mong làm điều trung nghĩa. Danh và thực phải giống nhau, việc làm

theo sự học để thành công-nghiệp lớn-lao rực-rỡ, khiến cho thiên-hạ

đời sau mong theo tiếng tốt, hâm mộ đức hay, ngõ hầu trên không phụ

lòng của triều-đình đã hết lòng nuôi dạy, dưới không uổng cái công

uẩn-súc của mình khi bình-sinh, thì cái phiến đá này khắc ra lâu đời

không nát.

“Nếu chỉ khoe văn-chương bên ngoài mà thiếu đức-hạnh ở trong,

kiến-thức học-hành sai lạc, hạnh-kiểm hỏng, danh-giá hư, thì chỉ làm

phiến đá thêm vết. Ví như bất trung bất hiếu thì nên đục đi. Chẳng

phải cái ý của triều-đình mong cho sĩ-quân-tử như vậy; chẳng phải

sĩ-quân-tử đãi mình như thế . Ôi, bé đi học, lớn ra làm, là cái chí

cung kính chi-dụng, người ta ai cũng có. Từ nay về sau, phàm là người

học-trò ở đời này, dự vào lối học này nên để ý đến”. (Trích bia

khoá Đinh-Mùi (1487), Hồng-đức thứ 18, do ông Thân Nhân-Trung soạn)

158

Đến khi vua mất (1) mọi người,

Tiếc thương như mất ơn trời ban cho.

Con Tăng Thái-tử (2) nối cha (3).

Thông-minh nhân-hậu, hiếu-hoà liệu-lo.

Bãi triều ngồi nán chuyện-trò,

Lấy lời phải trái, dặn-dò ái-ưu.

Vua thường hay nói câu như :

“Xưa kia Thái-tổ dựng cho cơ-đồ.

Thánh-tông sang-sửa thêm vô,

Nay ta gìn-giữ, điểm-tô vẹn-toàn.

Nên lo nhân-chính mở-mang,

Rỡ-ràng công-đức, ngọc vàng cha ông”.

Nước không giặc-giã gắng công,

Trồng dâu làm ruộng, đào sông khai ngòi.

Chăm-nom văn-hoá rạng-ngời,

Chẳng lâu ngôi trị, nghe thời vua băng (4).

Con Thuần (5) lên ngự ngai vàng (6),

Thăng-hà ngắn-ngủi, số-phần chẳng may.

Triều-thần tôn lập anh Hai (7),

Có tên là Tuấn, lên thay trị-vì (8).

__________

(1) Lê Thánh-tông làm vua được 38 năm, thọ 56 tuổi.

(2) Thái-tử Tăng làø con cả trong số 14 con trai và 20 con gái.

(3) Lê Hiến-tông (1497-1504), niên-hiệu Cảnh-thống.

(4) Lê Hiến-tông trị-vì được 7 năm, thọ 44 tuổi.

(5) Tức con thứ ba của Hiến-tông tên Thuần.

(6) Lê Túc-tông (1504), niên-hiệu Thái-trinh, Đoan-khánh. Lên ngôi mới

6 tháng, bỗng băng-hà.

(7) Tức người anh thứ hai của Túc-tông.

(8) Lê Uy-mục (1505-1509).

159

Giết bà Tổ-mẫu (1) liền khi,

Giết luôn Đô-ngự (2), Thượng-thư (3) nỡ đành.

Vì rằng khi Hiến-tông băng,

Ba người chẳng muốn tán-thành Tuấn vua.

Vua mê tửu-sắc chẳng vừa,

Cung-nhân cùng uống, say đưa giết liền.

Vua còn bạo-ngược cuồng-điên,

Quân cùng đánh gậy, vua xem vui trò.

Sứ Tàu sang thấy đề thơ,

Gọi vua Uy-mục tên là “Quỉ-vương”.

Vua tìm những kẻ ngoại-thân,

Vóc hình khoẻ-mạnh, vệ-quân tin dùng.

Có người tên Mạc Đăng-Dung (4),

Đỗ Đô-lực-sĩ, được dùng Chỉ-huy (5).

__________

(1) Tức giết bà Thái-hoàng Thái-hậu.

(2) Tức giết quan Đô-ngự-sử Nguyễn Quang-Bật.

(3) Tức giết quan Lễ-bộ Thượng-thư Đàm Quang-Lễ.

(4) Mạc Đăng-Dung là cháu 7 đời cuả Mạc Đĩnh-Chi, người làng Đông-cao,

huyện Bình-hà, Hải-dương. Sau dời sang làng Cổ-chai, huyện Nghi-dương,

Kiến-an. Dung thuở trẻ nhà nghèo, làm nghề đánh cá, nhưng có sức

mạnh. Thi đỗ Đô-lực-sĩ, làm Đô-chỉ-huy-sứ về triều vua Uy-mục. Đến

triều vua Tương-dực, được phong Vũ-xuyên-bá. Sau vua Chiêu-tông lại

phong Vũ-xuyên-hầu. Dung giết vua Lê Chiêu-tông, rối giết tiếp vua Lê

Cung-hoàng và soán ngôi. Dung làm vua được 3 năm, rồi truyền cho con

là Mạc Đăng-Doanh. Năm 1540, nhà Minh qua can-thiệp vào nội-tình nước

Nam. Dung sợ, bèn cởi trần, tự trói mình rồi phục xuống lạy và xin

hàng Minh ở cửa Nam-quan. Dung xin dâng 5 động và đất Khâm-châu cho

Minh, được Minh phong Đô-thống-sứ, hàm nhị-phẩm triều Minh.

160

Công-thần tôn-thất đuổi đi,

Lòng dân ta-oán, nước suy loạn mầm.

Cuối năm (1) trời rét căm-căm,

Giản-tu-công (2) bị bắt giam ngục tù.

Giản-tu đút lót tiền cho,

Các tên canh ngục, thoát ra trốn liền.

Tây-đô Giản hội cựu-thần,

Đem quân ra đánh, chiếm thành Thăng-long.

Giết vua Uy-mục vừa xong,

Giết luôn Hoàng-hậu (3), đề-phòng về sau.

Giản-tu tự lập lên vua (4),

Chơi-bời xa-xỉ, chẳng thua chút nào.

Vua sai (5) xây điện thật cao,

Có trăm cái nóc, tốn-hao vật-tài.

Vua còn xây Cửu-trùng-đài,

Quân dân làm mấy năm trời chưa nguyên.

Vua cho thợ đóng chiến-thuyền,

Đàn-bà con gái chèo trên Tây-hồ (6).

Tư-thông với cả cung-phi,

Của đời vua trước, chẳng gì nể-nang.

Cho nên các sứ Minh sang,

Gọi vua “Tướng lợn”, chẳng kiên sợ nào.

__________

(1) Tháng chạp năm 1509.

(2) Giản-tu-công tên Oanh, cháu vua Thánh-tông, là anh em chú bác với

vua Uy-mục.

(3) Tức Hoàng-hậu Trần Thị.

(4) Lê Tương-dực (1510-1516), niên-hiệu Hồng-thuận.

(5) Vua sai người thợ tên Vũ Như-Tô xây điện 100 nóc.

(6) Tức Hồ-tây, một thắng-cảnh ở Thăng-long.

161

Các quan già-yếu hưu mau,

Chẳng ai gián được việc trào vua chơi.

Cho nên giặc-giã khắp nơi,

Ở miền Kinh-bắc, có thời giặc Thân (1).

Gia-lâm, Đông-ngạn Ngô Văn (2),

Sơn-tây lại có Trần Tuân phá làng.

Nghệ-an có đám Lê, Hưng (3),

Trần Cao thấy sấm (4), Hải-dương chiếm liền.

Cao xưng vua Đế (5) giáng-sinh,

Cho nên thiên-hạ đầu binh vạn người.

Nhị-hà, Cao đóng khắp nơi,

Chực sang đánh lấy, chiếm thời Kinh-đô.

Vua sai Hoằng-Dụ (6) tiến vô,

Trần Cao phải rút lui về Châu-sơn (7).

Trong triều Trịnh Sản (8) quận-công,

Trước thường thắng giặc, nay ông bị đòn.

Vì ông can-gián vua hờn,

Ông bèn tức-giận, mưu toan Lê, Trình (9).

__________

(1) Tức giặc Thân Duy-Nhạc.

(2) Tức giặc Ngô Văn Tổng.

(3) Tức giặc Lê Hy và Trịnh Hưng.

(4) Trần Cao thấy sấm nói ở phương đông có thiên-tử-khí.

(5) Tức vua Đế-thích giáng-sinh.

(6) Tức An-hoà-hầu Nguyễn Hoằng-Dụ.

(7) Châu-sơn thuộc phủ Từ-sơn.

(8) Tức Nguyên-quận-công Trịnh Duy-Sản.

(9) Tức Lê Quảng-Độ và Trình Chí-Sâm.

162

Giả-vờ mượn tiếng dẹp loàn,

Nửa đêm vào cửa Bắc-thần giết vua (1).

Sản (2) bèn họp cả quan tua,

Cùng tôn Quang-trị (3) lên đưa ngai vàng.

Nhưng quan Phùng Mại (4) lại bàn,

Nên đưa vương Ỷ (5) tuổi càng lớn hơn.

Sản liền chém Mại nghị-trường (6),

Rồi đưa Quang-trị ngôi vương lên rày.

Làm vua được có ba ngày,

Có tên Trịnh Đại (7) bắt ngay đi liền.

Đại đem Quang-trị vào kinh (8),

Mấy ngày rồi giết, vua thành chết oan.

Có quan Hoằng-Dụ (9) nghe tin,

Giết vua Tương-dực, tức mình hồi-quân.

Kinh-đô Dụ đốt tan-tành,

Giết luôn quan Vũ (10), xây thành nóc trăm.

Kinh-đô giờ đã tro tàn,

Sản bèn lập Ỷ lên làm vua nhanh (11).

__________

(1) Vua Lê Tương-dực trị-vì được 7 năm, thọ 24 tuổi.

(2) Tức Trịnh Duy-Sản.

(3) Quang-trị là con Mục-ý-vương, mới có 8 tuổi.

(4) Tức Võ-tá-quân Phùng Mại.

(5) Ỷ được 14 tuổi, con của Cẩm-giang-vương và là cháu ba đời của vua

Thánh-tông.

(6) Trịnh Duy-Sản chém Phùng Mại tại nghị-trường.

(7) Tức Trịnh Duy-Đại, là anh của Trịnh Duy-Sản.

(8) Tức Tây-kinh.

(9) Tức quan Nguyễn Hoằng-Dụ đang đóng giữ ở bến Bồ-đề.

(10) Tức Vũ Như-Tô đã xây điện có trăm nóc cho Tương-dực.

(11) Lê Chiêu-tông ( 1516-1527), niên-hiệu Quang-thiệu.

163

Đông-đô không chỗ họp bàn,

Sản mang vua phải về thành Tây-kinh.

Trần Cao thấy vắng triều-đình,

Đông-đô bỏ trống, nên liền chiếm thay.

Cao xưng tiếm hiệu vua ngay,

Được đâu mấy chốc, bị vây Cao chuồn (1).

Vua sai Trịnh Sản (2) rượt luôn,

Sản bèn khinh địch, chẳng lường bỏ thây.

Vua sai Thiết-bá Trần (3) thay,

Đem quân tập hậu, đuổi dài Trần Cao.

Lạng-sơn Cao trốn thật mau,

Cao nhường con thế (4), cạo đầu đi tu.

Các quan sinh sự hiềm-thù,

Hai quan Trịnh, Nguyễn (5) lu-bù đánh nhau.

Vua can ngăn chẳng vào dâu,

Trần Chân bênh Trịnh, Nguyễn mau rút nhường.

Nguyễn về Thanh-hoá một vùng,

Vua sai bọn Mạc Đăng-Dung đánh cùng.

Nguyễn liền thư kín cho Dung (6),

Dung bèn ra lệnh, quân dừng không đi.

__________

(1) Trần Cao thấy kinh-đô bỏ trống bèn vào chiếm và tiếm hiệu xưng

vua. Sau triều-đình truyền hịch và sai Trịnh Duy-Sản, Nguyễn Hoằng-Dụ,

Trịnh Tuy, Trần Chân vây ngặt Đông-đô, nên Cao phải rút chạy về

Lạng-sơn.

(2) Tức Trịnh Duy-Sản đuổi theo Cao, nhưng bị tử-trận.

(3) Tức quan Thiết-sơn-bá Trần Chân.

(4) Trần Cao nhường quyền lại cho con tên là Thăng.

(5) Tức hai quan Trịnh Tuy và Nguyễn Hoằng-Dụ.

(6) Đăng-Dung được thư Hoằng-Dụ nên cho dừng quân.

164

Trong triều có kẻ xầm-xì,

Rằng nay quyền-bính thu về Trần Chân,

Chân toan ý-định phản-loàn,

Nên vua triệu-tập quần-thần họp nhanh.

Rồi vua bảo đóng cửa thành,

Trần Chân bị bắt, đem hành-hình ngay.

Đàn em Hoàng, Nguyễn (1) vừa hay,

Trần Chân bị giết, liền vây Kinh-thành.

Xuất-bôn vua cũng phải đành (2),

Báo cho Hoằng-Dụ ở Thanh (3) cứu nàn.

Dụ không tuân lịnh vua ban,

Không về cứu giá, ở Thanh lộng-hành.

Vua cho người đến Hải-dương,

Vời liền họ Mạc (4), lo bươn mau về.

Mạc lo xa-giá Bồ-đề,

Cho người dụ Nguyễn (5), hãy nghe mau hàng.

Nguyễn rằng ba kẻ (6) xúi vương,

Nên Trần (7) bị giết, nay mong tội đền.

Trị xong lũ ấy mới hàng,

Vua nghe bắt giết, ba chàng liền tay.

__________

(1) Đàn em của Trần Chân là Hoàng Duy-Nhạc, Nguyễn Kính, Nguyễn Áng.

(2) Vua xuất-bôn lánh mình ở đất Gia-lâm.

(3) Tức Thanh-hoá.

(4) Tức Mạc Đăng-Dung.

(5) Tức Nguyễn Kính và Nguyễn Áng.

(6) Tức ba kẻ xúi vua giết Trần Chân là Chử Khải, Trịnh Hựu và Ngô Bính.

(7) Tức Trần Chân.

165

Giết xong Áng, Kính (1) chẳng lay,

Dung lo xa-giá, về rày Bảo-châu (2).

Lại thêm Trịnh, Nguyễn (3) tại-đào.

Về đầu bọn phản, tôn vua (4) khác liền.

Lê Do đóng ở Từ-liêm,

Thế là một lúc, hai miền hai vua.

Chiêu-tông gọi nữa Hoằng (5) mau,

Binh Hoằng đánh trước, Dung (6) sau dẹp loàn.

Binh Hoằng bại trận về Thanh,

Còn Dung sau đó, trừ an nghịch-thần (7).

Rồi sau Dung lại dụ hàng,

Ba tên Nhạc, Kính, Áng (8) gần bên Dung.

Từ đây vây-cánh Dung tăng,

Binh-quyền thâu tóm, hung-hăng cửa quyền.

Ra vào cung cấm ngang-nhiên,

Như dường thiên-tử, chẳng kiêng-nể gì.

Quan ai can-gián điều chi,

Đăng-Dung tìm cách giết đi dần-dần.

__________

(1) Tức Nguyễn Kính và Nguyễn Áng không chịu về hàng.

(2) Bảo-châu thuộc huyện Từ-liêm.

(3) Tức Trịnh Tuy và Nguyễn Sư làm phản, trốn đi thông-đồng với bọn

Nguyễn Kính và Nguyễn Áng.

(4) Bọn Nguyễn Kính và Nguyễn Áng tôn Lê Do lên làm vua.

(5) Vua cho vời Nguyễn Hoằng-Dụ thêm lần thứ nhì nữa.

(6) Tức Mạc Đăng-Dung.

(7) Tức Lê Do, Trịnh Tuy và Nguyễn Sư bị Đăng-Dung diệt.

(8) Tức Hoàng Duy-Nhạc, Nguyễn Kính và Nguyễn Áng về hàng theo

Đăng-Dung.

166

Chiêu-tông ngầm với nội-thần (1),

Tìm mưu diệt Mạc, nhưng chần-chờ chưa.

Canh hai đêm tối quan vua,

Kéo nhau tụ-họp, đến vừa Sơn-tây.

Đăng-Dung sáng đó liền hay,

Sai Hoàng Duy-Nhạc, quân bầy rượt sau.

Nhạc vừa đến Thạch-thất mau,

Bị quân sở-tại, giết nhào nát thân.

Dung đưa Hoàng-đệ tên Xuân,

Lên làm vua tức Cung-hoàng (2) Thống-nguyên.

Kinh-thành Dung nghĩ không yên,

Nên đem Hoàng-đệ, về miền Hải-dương (3).

Nhiều người theo giúp Chiêu-tông,

Nhưng vua nghe bọn hoạn-quan (4) mất lòng.

Vua vời họ Trịnh (5) mấy lần,

Trịnh Tuy nấn-ná, sau cùng mới lên.

Trịnh Tuy, Trịnh Tuấn vạn quân,

Ra cùng giúp sức, nhưng quan Phạm Đề,

Xúi vua giết Kỷ (6) chẳng dè.

Tuy (7) bèn tức giận, bắt kề vua nhanh.

__________

(1) Các nội-thần như Phạm Hiến và Phạm Thứ.

(2) Lê Cung-hoàng (1527), niên-hiệu Thống-nguyên.

(3) Mạc Đăng-Dung rước Hoàng-đệ Xuân, tức vua Lê Cung-hoàng, về ở

đất Gia-phúc, nay là Gia-lộc, tỉnh Hải-dương.

(4) Hoạn-quan là bọn Phạm Điền.

(5) Vua Chiêu-tông cho vời Trịnh Tuy đang ở Thanh-hoá.

(6) Tức Nguyễn Bá-Kỷ, là thuộc tướng của Trịnh Tuy.

(7) Tức Trịnh Tuy bắt vua Chiêu-tông.

167

Tuy đem vua đến đất Thanh (1),

Đăng-Dung binh-mã, vào nhanh Thanh miền (2).

Trịnh Tuy quân-sĩ ra nghênh,

Tuy (3) thua trận chết, bắt liền Chiêu-tông.

Đông-hà Dung nhốt vua xong (4),

Dung ra lịnh giết (5), cho lòng Dung yên.

Hai năm sau đó Dung truyền,

Các quan thảo chiếu, ngôi truyền cho Dung.

Cung-hoàng (6), Thái-hậu số chung,

Bị Dung giết sạch, với cùng bầy tôi.

Trung-thần (7) khí-tiết nhiếc lời,

Có người nhổ bọt, người thời đập nghiên.

Có người chửi mắng liên-miên,

Vào ngay trước mặt của tên phản-thần (8).

__________

(1) Tức Trịnh Tuy đem vua Chiêu-tông vào Thanh-hoá.

(2) Năm 1524, Dung dẫn quân vào Thanh-hoá.

(3) Tức Trịnh Tuy.

(4) Dung nhốt vua Chiêu-tông ở Đông-hà, huyện Thọ-xương.

(5) Chiêu-tông trị-vì được 11 năm, thọ 26 tuổi.

(6) Năm 1527, Dung giết vua Lê Cung-hoàng.

(7) Các quan-thần trung-thành với nhà Lê, có những cử-chỉ phản-đối

và khinh-khi ra mặt với Đăng-Dung, như chửi-mắng, phun bọt, đập nghiên

mực vào mặt Dung, đều bị Dung giết chết hết như : Đô-ngự-sử Nguyễn

Văn Vận, Hàn-lâm hiệu-lý Nguyễn Thái-Bạt, Lễ-bộ Thượng-thư Lê

Tuấn-Mậu, Lại-bộ Thượng-thư Đàm Thận-Huy, Tham-chính-sứ Nguyễn

Duy-Tường, Quan-sát-sứ Nguyễn Tự-Cường, Bình-hồ-bá Nghiêm Bá-Ký,

Đô-ngự-sử Lại Kim-Bảng, Hộ-bộ Thượng-thư Nguyễn Thiệu-Tri, Lễ-bộ

Tả-thị-lang Lê Vô-Cương, , Vũ Duệ... tất-cả đều là người khoa-giáp.

(8) Tức Mạc Đăng-Dung.

168

Có người quay hướng Lam-sơn,

Lạy vua Thái-tổ, nhớ ơn của Ngài.

Có người lấy sợi dây dài,

Thắt vòng tự-tử, chẳng thay đổi lòng.

Có người lại nhảy xuống sông,

Trầm mình tuẫn-tiết, phận tròn vua tôi.

Đều là khoa-giáp một thời,

Nêu cao nghĩa-khí, muôn đời về sau.

Từ đây tạm dứt Lê-trào (1),

Một trăm năm ấy, biết bao công-trình.

Từ vua Thái-tổ đuổi Minh,

Dựng nền tự-chủ, thanh-bình vẻ-vang.

Thánh-tông văn-học rỡ-ràng,

Trong ngoài yên giặc, mở-mang cõi-bờ.

Về sau vua nhỏ dại-khờ,

Lắm điều tàn-bạo, lại trò hoang-dâm.

Cho nên biến-loạn nẩy mầm,

Tuy rằng ngôi mất, lòng dân vẫn hoài.

__________

(1) Tính từ Lê Thái-tổ (1428-1433) cho đến Lê Cung-hoàng (1527), nhà Lê

trị-vì vừa đúng 100 năm và có 10 đời vua.

NHÀ MẠC

(1527 - 1592)

Mạc Đăng-Dung tự lên ngai (1),

Nhưng còn vẫn sợ lòng người nhớ Lê.

Dung liền phong tặng đủ bề,

Những quan tuẫn-tiết, dụ về cháu con.

Quan Lê có kẻ lên non,

Kẻ ra ngoại-quốc, đổi tông không hàng.

Có người dũng-khí quân dàn (2),

Nhưng vì thế yếu, nên đành thua Dung.

Có quan Lê Ý anh-hùng (3),

Mấy phen thắng Mạc, cuối cùng quân tan.

Đăng-Dung bắt chước nhà Trần,

Ba năm ngôi báu, lại nhường cho con (4).

Nhưng mà công-việc nước non,

Dung đều quyết-đoán, lo toan mọi đàng.

Doanh (5) làm vua được mười năm,

Bỗng đâu chẳng thọ, Doanh băng nửa đường.

Hải (6) con ngôi báu tiếp vương,

Quảng-hoà niên-hiệu, Hiến-tông nối truyền.

__________

(1) Mạc Đăng-Dung (1527-1529), niên-hiệu Minh-đức.

(2) Các quan nhà Lê nổi lên khởi-nghĩa ở Thanh-hoá như : Lê

Công-Uyên, Nguyễn Ngã, Nguyễn Thọ-Trường.

(3) Lê Ý nổi lên đánh họ Mạc ở đất Mã-giang.

(4) Mạc Đăng-Dung về Cổ-trai làm Thái-thượng-hoàng.

(5) Mạc Đăng-Doanh (1530-1540), niên-hiệu Đại-chính.

(6) Mạc Phúc-Hải (1541-1546), niên-hiệu Quảng-hoà.

170

Nhà Minh nghe Mạc cướp quyền,

Sai quan tra-xét, tận miền Vân-nam.

Quan Lê kể rõ Mạc làm,

Nhà Minh liền cử quân sang biên-thuỳ.

Nam-quan Minh đến liền khi (1),

Quan Minh (2) truyền hịch, rải đi khắp vùng.

Ai mà bắt được Đăng-Dung,

Thưởng hai vạn bạc, với cùng tước quan.

Minh còn thư đến bảo rằng :

“Phải đưa sổ ruộng, sổ dân nộp đầy.

Mạc mau chịu tội thì may,

Minh tha khỏi chết”, Hách thay quân Tàu !

Giữa đông (3) cây lá gục rầu,

Quân Minh tiến đến ải đầu oai dương.

Đăng-Dung sợ-hãi quá chừng,

Bèn giao Phúc-Hải (4) giữ vùng Kinh-đô.

Dung cùng quan-chức (5) theo phò,

Sắp hàng tự trói, co-ro cúi đầu.

Cùng nhau quỳ xuống lạy mau (6).

Sổ dân điền-thổ, nạp trao Minh-triều.

Dung dâng năm đất động (7) theo,

Còn dâng luôn đất Khâm-châu, chẳng gìn.

__________

(1) Năm 1537, nhà Minh cử quân đến cửa ải Nam-quan.

(2) Quan nhà Minh có : Đô-đốc Cừu Loan và Tán-lý Mao Bá-Ôn.

(3) Tháng 11 năm 1540.

(4) Tức Hiến-tông Mạc Phúc-Hải.

(5) Các quan theo Mạc có : Vũ Như-Quế và hơn 40 người.

(6) Vua Minh : “Nếu cha con họ Mạc chịu trói và qui hàng, sẽ tha tội

chết”.

(7) Đất 5 động gồm : động Tế-phù, động Kim-lạc, động Cổ-xung, động

Liễu-cát, động La-phà và đất Khâm-châu.

171

Lại còn vàng bạc dâng riêng,

Cho quan Minh hưởng, oai-quyền kiêu-căng.

Bề ngoài hống-hách xì-xằng,

Bên trong Minh sợ thất-thần Lam-sơn.

Minh-vương được đất ban ơn,

Phong Dung Thống-sứ (1), ích hơn thù-hằn.

Với vua, Dung kẻ nghịch-thần,

Dung là phản-quốc, dâng phần đất-đai.

Dung còn lạy giặc xin oai,

Dung không liêm-sỉ, chẳng sai tí nào.

Cho nên con cháu Lê-trào,

Trung-hưng dựng lại, thuở nào tổ-tiên.

Có quan Hữu-vệ (2) Nguyễn Kim (3),

Ai-lao trốn Mạc, trọn niềm sắt-son.

Nay Kim tìm được Lê dòng (4),

Duy-Ninh con út Chiêu-tông danh-tài.

__________

(1) Minh-triều phong cho Mạc Đăng-Dung chức Đô-thống-sứ, hàm quan

nhị-phẩm của nhà Minh.

(2) Tức chức Hữu-vệ Điện-tiền Tướng-quân An-thanh-hầu của Nguyễn Kim,

trước khi trốn sang Ai-lao lánh nạn họ Mạc.

(3) Nguyễn Kim là con của Nguyễn Hoằng-Dụ, vào đời Lê Chiêu-tông và

Lê Cung-hoàng. Khi nhà Lê bị Mạc Đăng-Dung thoán-đạt, ông trốn sang

Ai-lao. Năm 1533, ông lập con út của Lê Chiêu-tông là Lê Duy-Ninh lên

làm vua, xưng là Lê Trang-tông. Năm 1540, ông đem quân về đánh nhà

Mạc, thu được đất Tây-dô. Tướng Mạc là Dương Chấp-Nhất liền ra hàng.

Năm 1545, khi tiến đánh Sơn-nam, ông bị tướng Mạc trá-hàng là Dương

Chấp-Nhất bỏ thuốc độc chết. Binh-quyền đều về tay con rể là Trịnh

Kiểm.

(4) Năm 1532, Nguyễn Kim tìm được Lê Duy-Ninh.

172

Ninh liền được nối lên ngai (1),

Trang-tông dòng-dõi, vọng-hoài thần-dân.

Kim (2) may gặp một tài-nhân,

Tên là Trịnh Kiểm (3), dáng thân võ-biền.

Anh-hùng thảo-dã một miền,

Kim liền thâu-nạp, chiêu-hiền giúp vương.

Để mong thắt-chặt tình thương,

Gả con gái thứ cho chàng Kiểm ngay.

Vua tôi nương-náo chọn ngày,

Đem quân về đánh, lấy rày Nghệ-an (4).

Trang-tông về ngự Nghệ, Thanh (5),

Liền sau năm nữa (6), chiếm thành Tây-đô.

Có quan Tổng-trấn Mạc phò,

Tên là Chấp-Nhất (7), giả-đò hàng Kim.

Quân Kim tiến đánh Sơn-nam,

Yên-mô vừa đến, Nhất ngầm thuốc Kim.

__________

(1) Lê Trang-tông (1533-1548), niên-hiệu Nguyên-hoà.

(2) Tức Nguyễn Kim.

(3) Trịnh Kiểm, người làng Sóc-sơn, huyện Vĩnh-lộc, phủ Quảng-hoá, tỉnh

Thanh-hoá. Ông có sức-khoẻ và tài-trí hơn người, được Nguyễn Kim

thâu-dụng và gả con gái thứ tên là Ngọc-Bảo cho. Năm 1545, cha vợ bị

thuốc chết, ông nắm hết binh-quyền, phò dòng Lê trung-hưng lập-quốc

từ Thanh-hoá trở vô nam, gọi là Nam-triều để chống với nhà Mạc ở

phía bắc, gọi là Bắc-triều. Ông mất năm 1570.

(4) Năm 1540, Nguyễn Kim đánh lấy Nghệ-an.

(5) Năm 1542, Nguyễn Kim đánh lấy Thanh-hoá.

(6) Năm 1543, Nguyễn Kim đánh lấy Tây-đô.

(7) Tổng-trấn nhà Mạc trá-hàng tên Dương Chấp-Nhất.

(8) Yên-mô là huyện trong tỉnh Ninh-bình.

173

Kim đành vắn số chết liền,

Vua nay giao hết binh-quyền Trịnh (1) thay.

Trịnh quân liền rút Thanh (2) ngay.

Lập đồn Vạn-lại (3), vua ngai việc triều.

Anh-hùng hào-kiệt ngày nhiều,

Quân binh luyện-tập, đủ đều thảo-lương.

Bấy-giờ chia cắt giang-sơn,

Từ Thanh (4) vào thuộc Lê-vương Nam-triều.

Sơn-nam (5) ra bắc Mạc-trào,

Đất ai nấy ở, vua nào nấy tôn.

Hiến-tông Phúc-Hải (6) mạng vong,

Con là Mạc Phúc-Nguyên (7) dòng lên thay.

Lê Trang-tông mất (8), con (9) ngai (10),

Tám năm lại mất (11), không ai nối dòng.

__________

(1) Tức Trịnh Kiểm.

(2) Tức Thanh-hoá.

(3) Vạn-lại là một đồn quân trong huyện Thuỵ-nguyên, tỉnh Thanh-hoá,

được Trịnh Kiểm dùng làn hành-điện cho vua Lê Trung-tông ở vào năm

1545 để chống với nhà Mạc.

(4) Từ nam Thanh-hoá vào phía nam thuộc Lê trung-hưng.

(5) Sơn-nam là vùng đất ở tả ngạn sông Gianh trở ra bắc, tức nửa tỉnh

Thanh-hoá và toàn tỉnh Nam-định, thuộc nhà Mạc.

(6) Tức Hiến-tông Mạc Phúc-Hải.

(7) Mạc Phúc-Nguyên ( 1546-1556), niên-hiệu Vĩnh-định.

(8) Lê Trang-tông trị-vì được 16 năm, thọ 31 tuổi.

(9) Con Lê Trang-tông là Thái-tử Duy-Huyên lên nối ngôi.

(10) Lê Trung-tông (1548-1556), niên-hiệu Thuận-bình.

(11) Lê Trung-tông trị-vì được 8 năm, thọ 28 tuổi. Trung-tông hồi chưa

lên làm vua bị mắc nợ rất nhiều, nên thường gọi là Chúa Chổm.

174

Bấy-giờ Trạng có hai ông,

Trạng Bùng (1) đang giúp Trang-tông thu quyền.

Trạng Trình (2) tên gọi Bỉnh-Khiêm,

Quan triều nhà Mạc, nhưng xin hưu nhàn.

Tục-truyền vua mất (3) không con,

Trịnh (4) đang lưỡng-lự, muốn xưng vua quyền.

Nhưng còn chưa dám hẳn lên,

Trịnh sai người lẻn, ra miền Hải-dương.

Hỏi xem Trình Trạng tận-tường,

Được lên ngôi báu, hay nhường cho ai ?

__________

(1) Trạng Bùng, tức Phùng Khắc-Khoan (1528-1613), tự Hoằng-phu, hiệu

Nghi-trai, người làng Tịnh-xá, tỉnh Sơn-tây, chức Cam-lộ thị-lang đòi vua

Lê Trang-tông. Năm 1596, vâng mệnh vua cùng đi với hai hoàng-thân ra

Nam-quan đón Khâm-sai nhà Minh để trần-tình việc nhà Lê phục-nghiệp

sau khi bị nhà Mạc thoán-vị. Năm 1597, làm chánh-sứ sang Tàu để

cầu-phong cho vua Lê. Tác-giả Phù-công thi-tập, Ngư-phủ nhập

đào-nguyên. Nhân lần đi sứ qua Tàu sau đó, ông có học được nghề dệt

vải để về truyền lại cho dân, nên được thợ dệt tôn ông là tổ nghề

dệt.

(2) Trạng Trình, tức Nguyễn Bỉnh-Khiêm (1491-1585), tự Hanh-phủ, hiệu

Bạch-vân cư-sĩ, người làng Trung-am, huyện Vĩnh-lại (sau là phủ

Vĩnh-hảo) tỉnh Hải-dương, đỗ Trạng-nguyên năm 1535 triều Mạc

Đăng-Doanh, làm quan đến Lại-bộ tả-thị-lang, kiêm Đông-các

đại-học-sĩ. Trong 8 năm, ông dâng sớ hạch 18 lộng-thần. Xin về hưu

năm 1542, được tặng phong chức Trình-quốc-công, vì thế người đời gọi

ông là Trạng Trình. Giỏi thi-văn và tướng-số. Ông còn lưu lại tập

Bạch-vân quốc-ngữ thi và nhiều lời tiên-tri về hậu-vận thế-giới và

nước nhà mà người đời nay gọi là Sấm Trạng Trình.

(3) Tức vua Lê Trung-tông băng mà không có con nối dòng.

(4) Tức Trịnh Kiểm.

175

Sau khi tỏ sự dông-dài,

Trạng Trình không nói, kêu đày-tớ lên :

“Năm nay mùa mất cho nên,

Chúng mày tìm giống cũ liền mà gieo” (1).

Nói rồi Trạng lại liền kêu,

Tiểu mau quét dọn, nhang nêu Phật bàn.

Lên chùa Trạng thốt vang vang :

“Giữ chùa thờ Phật, thì ăn oản nè” (2).

Sứ về kể chuyện Trịnh nghe,

Trịnh liền cho kiếm họ Lê nối dòng.

Có người là cháu huyền-tôn,

Ở làng Bố-vệ (3), dòng ông Lê Trừ (4).

Duy-Bang liền được rước về,

Đưa lên ngôi báu (5), tiện bề vua tôi.

Lúc này Lê, Mạc tranh ngôi,

Mạc trừ Lê đặng thâu hồi đất-đai.

Lê thời muốn diệt Mạc ngay,

Rắp tâm thống-nhất, chiếm rày Đông-đô.

Mười phen họ Mạc binh vô (6),

Đánh vào Thanh-hoá, nhưng về chẳng kham.

Sáu lần Trịnh đánh Sơn-nam,

Cũng không toàn thắng, lui quân trở vào.

__________

(1) Nguyên-văn : “Năm nay mất mùa, thóc giống không tốt, chúng mày

nên tìm giống cũ mà gieo mạ”.

(2) Nguyên-văn : “Giữ chùa thờ Phật thì ăn oản”.

(3) Làng Bố-vệ thuộc huyện Đông-sơn, tỉnh Thanh-hoá.

(4) Ông Lê Trừ là anh vua Lê Thái-tổ.

(5) Lê Anh-tông (1556-1573), niên-hiệu Thiên-hữu.

(6) Do tướng Mạc Kính-Điển là chú của Mạc Phúc-Nguyên.

176

Chỉ lần (1) quân Trịnh tiến sâu,

Vòng cung mặt Bắc, chiếm mau sáu vùng (2).

Tưởng như sắp được thành-công,

Nào dè quân Mạc xuống dồn đánh Thanh (3).

Trịnh liền lật-đật rút nhanh,

Bỏ liền vùng Bắc, giữ thành Tây-đô.

Thế là Lê, Mạc chực-chờ,

Hễ ai yếu thế, tiến vô chiếm liền.

Phúc-Nguyên nhà Mạc qui-tiên (4),

Con là Mậu-Hợp (5), nối quyền cha ngay.

Miền Nam số Kiểm (6) chẳng may,

Con là Trịnh Cối, trưởng thay cha quyền.

Cối mê tửu-sắc liên-miên,

Trịnh Tùng em muốn cướp quyền của anh.

Tùng bàn Lê, Trịnh (7) các quan,

Rước vua (8) Vạn-lại, chống anh đánh nhầu.

Anh em họ Trịnh giành nhau,

Mạc nghe liền dẫn quân vào đất Thanh.

Tùng quân thắng thế hơn anh,

Cối bèn hàng Mạc, chẳng màng tình thân.

__________

(1) Năm 1559, Trịnh đem 6 vạn quân tiến vòng lên phía Bắc.

(2) Trịnh chiếm được 6 tỉnh : Sơn-tây, Hưng-hoá, Thái-nguyên, Kinh-bắc,

Lạng-sơn và các huyện ở Hải-dương.

(3) Thấy quân Trịnh ra Bắc, Mạc Kính-Điển vào đánh Thanh-hoá.

(4) Năm 1561, Mạc Phúc-Nguyên mất.

(5) Mạc Mậu-Hợp (1562-1592), niên-hiệu Thuầnphúc.

(6) Năm 1570, Trịnh Kiểm mất.

(7) Các quan thân-cận Trịnh Tùng là Lê Cập-Đệ và Trịnh Bách.

(8) Trịnh Tùng rước vua Anh-tông vào đồn Vạn-lại.

177

Mạc liền thừa thắng tiến luôn,

Chiếm liền sông Mã (1), tràn tuôn đất Hà (2).

An-trường (3) vây tiếp đánh nà,

Anh-tông về lại đất nhà Đông-sơn.

Trịnh Tùng Thừa-tướng (4) vua phong,

Tùng liền phòng giữ các đường vững yên.

Mạc quân lương hết nên liền,

Rút về miền Bắc, giữ nguyên quân-tình.

Vua thêm phong-thưởng Trịnh Tùng,

Chức thời Thái-uý Trưởng-công (5) quyền toàn.

Vua sai Phùng Khắc-Khoan nhanh,

Chiêu dân Thanh-hoá, mở-mang ruộng vườn.

Trịnh Tùng (6) hống-hách uy-quyền,

Khiến vua lo-ngại, Lê quan (7) mưu bàn.

Trịnh hay liền giết Lê quan,

Anh-tông lo-sợ, bốn con (8) bôn-đào,

Trịnh Tùng thấy đế xa trào,

Cho người đi rước Đàm (9) mau ngôi liền (10).

__________

(1) Tức Mã-giang.

(2) Tức đất Hà-trung.

(3) An-trường thuộc huyện Thuỵ-nguyên, chỗ vua Lê đóng.

(4) Vua phong cho Trịnh Tùng chức Tả-thừa-tướng Tiết-chế.

(5) Vua lại phong tiếp cho Tùng chức Thái-uý Trưởng-quốc-công.

(6) Trịnh Tùng (1570-1620), miếu-hiệu Thành-tổ.

(7) Tức quan Lê Đệ-Cập.

(8) Anh-tông dẫn 4 hoàng-tử xuất-bôn vào Nghệ-an trốn.

(9) Tức con thứ 5 vua Anh-tông tên Duy-Đàm, 7 tuổi.

(10) Lê Thế-tông (1573-1599), niên-hiệu Gia-thái, Quang-hưng.

178

Lại sai Nguyễn Hữu (1) đem binh,

Đuổi theo quyết bắt Anh-tông dọc đàng.

Vua vào đến đất Nghệ-an,

Thấy quân đuổi kịp, vội-vàng ẩn-thân.

Vua vào vườn mía trốn nhanh,

Bị quan Nguyễn Hữu bắt càn chẳng thương.

Đem vua về đến Lôi-dương,

Tùng sai người đến giết vương (2) tức-thì.

Tùng phao vua chết tại vì,

Tự vua thắt cổ, chẳng gì ám-mưu.

Mười năm (3) họ Mạc lu-bù,

Kéo quân vào đánh, chẳng thu được gì.

Trịnh quân thế thủ chờ khi,

Tình-hình Mạc yếu, mới di binh-tình.

Đến nay Trịnh thấy quân mình,

Thảo-lương đầy-đủ, thao-binh vững-vàng.

Trịnh bèn tiến chiếm Sơn-nam (4),

Thu nhiều thóc gạo, chuyển mang về thành.

Năm nào Trịnh cũng đánh nhanh,

Thế công quân Mạc, biến thành thủ trơn.

Mạc nhìn thấy Trịnh mạnh hơn,

Cho đào hào luỹ, ba vòng Đại-la (5).

__________

(1) Tức quan họ Trịnh tên Nguyễn Hữu-Liêu.

(2) Anh-tông trị-vì được 16 năm, thọ 42 tuổi.

(3) Tức từ năm 1573 đến năm 1583.

(4) Năm 1583, Trịnh Tùng đem binh đánh lấy Sơn-nam.

(5) Mạc thấy Trịnh mỗi ngày một mạnh, liền cho đắp 3 từng luỹ và đào

3 lần hào ở ngoài thành Đại-la để thủ.

179

Trịnh Tùng quyết dẫn binh ra,

Bèn sai các tướng, đánh nà Thăng-long (1).

Trịnh Văn, Nguyễn Thất (2) bố-phòng,

Các nơi cửa bể, lập đồn gài binh.

Lê Hoà (3) ở giữ ngự-dinh,

Phân chia đâu đấy, thình-lình tiến quân.

Bộ hơn năm vạn chia năm,

Ngô, Hà, Hoàng, Nguyễn (4) người cầm vạn binh.

Trịnh Tùng hai vạn quân tinh,

Tiến ra ngay cửa Ninh-bình (5), An-sơn (6).

Đại-binh chiếm đất Tân-phong (7),

Ngoài kia Mậu-Hợp, quân đông hai lần (8).

Mạc sai Liễn, Quyện (9) hai bên,

Chia ra tả hữu, đón nghênh binh Tùng.

Mạc bèn tự dẫn trung-quân,

Dàn ra đối diện, với bên Tùng đàn.

Tùng nhìn quân Mạc tiến gần,

Tự Tùng đốc-thúc, quan quân xáp tràn.

__________

(1) Năm 1591, Trịnh Tùng cử đại-binh đánh Thăng-long.

(2) Diễn-quận-công Trịnh Văn Hải và Thái-quận-công Nguyễn Thất-Lễ.

(3) Tức Thọ-quận-công Lê Hoà.

(4) Tức các quan Ngô Cảnh-Hữu, Hà Thế-Lộc, Hoàng Đình-Ái và Nguyễn

Hữu-Lộc.

(5) Tức cửa Thiên-quan ở Ninh-bình.

(6) Tức núi Yên-mã ở huyện An-sơn.

(7) Tức vùng Tiên-phong.

(8) Quân Mạc Mậu-Hợp đông gấp hai lần, tức 10 vạn quân.

(9) Tức Mạc Ngọc-Liễn và Nguyễn Quyện làm Tả-hữu-dực.

180

Trịnh quân chiến-đấu rất hăng,

Mạc quân yếu thế, nên đành chạy nhanh.

Trận-tiền hơn vạn thây phanh,

Bắc, Nam đổ máu, tranh-giành ngôi vương !

Trịnh quân thừa thắng đuổi luôn,

Rượt theo đến sát Thăng-long mới dừng.

Đúng ngày Nguyên-đán (1) cổ-truyền,

Hoa mai nở rộ, đón mừng mùa xuân.

Trịnh Tùng đình-chiến cho quân,

Nhân ngày Tết đến, vui mừng nghỉ-ngơi.

Lập đàn tế-lễ đất trời,

Cùng Lê Tiên-đế, rồi thời lịnh ban.

Ba điều (2) để cấm quân quan,

Ai mà sai phạm, luật trừng-trị ngay.

Ra giêng Trịnh tiến quân vây,

Thăng-long siết chặt, phen này dẹp yên.

Mạc nhìn thấy Trịnh tiến lên,

Hợp (3) sai Quyện, Liễn, Khuê, Niên (4) giữ thành.

Hợp qua sông Nhị ẩn nhanh,

Phân quân ra đóng ở làng Thổ-khôi.

__________

(1) Đúng vào ngày Tết năm Nhâm-thìn (1592).

(2) Trịnh Tùng ra 3 điều lịnh để cấm quân-sĩ :

1. Không được vào nhà dân mà lấy đồ ăn và củi-đuốc.

2. Không được cướp lấy của-cải và chặt lấy cây cối.

3. Không được dâm hiếp đàn-bà con gái và không được vì tư-thù mà

giết người.

(3) Tức Mạc Mậu-Hợp.

(4) Tức các quan Nguyễn Quyện, Mạc Ngọc-Liễn, Bùi Văn Khuê và Trần

Bách-Niên.

181

Trịnh Tùng sai tướng quân vây,

Đánh vào các cửa, phá ngay luỹ hào.

Mạc quân tình-trạng núng-nao,

Thấy không giữ nổi, nên ào chạy nhanh.

Liễn, Khuê (1) đành phải bỏ thành,

Quyện (2) quan bị bắt, tan-tành Mạc quân.

Trịnh Tùng chiếm được Thăng-long,

San bằng hào luỹ, báo Thanh (3) hay liền.

Trịnh Tùng ra lịnh dừng quân,

Không qua sông Nhị đánh luôn Mạc-trào.

Rồi Tùng không rõ vì sao,

Lại cho lịnh rút về mau Thanh (4) liền.

Chắc là Tùng thấy chưa yên,

Mạc quân còn mạnh, lại thêm quân mình.

Liên-miên chiến-đấu nên đình,

Để quân dưỡng sức, rồi kình-chống sau.

Lại còn hậu-cứ ở sâu,

Tận miền Thanh-hoá, dễ đâu tiếp-phòng.

Nếu mà chiếm mãi Thăng-long,

E rằng quân Mạc phản-công vây thành.

Rồi đâu lương-thảo nuôi quân,

Nên liền rời khỏi Thăng-long lui về.

Mạc quân thành cũ bộn-bề,

Thay vì chỉnh-đốn, phòng-đề quân binh.

__________

(1) Tức hai quan Mạc là Mạc Ngọc-Liễn và Bùùi Văn Khuê.

(2) Tức quan Mạc là Nguyễn Quyện.

(3) Tức Thanh-hoá, nơi vua Lê ngự.

(4) Tức Thanh-hoá.

182

Mạc mê tửu-sắc linh-đình,

Đuổi xua tướng-sĩ, nên sinh suy-tàn.

Nguyên là gia-quyến Bùi Văn (1),

Vợ tên Nguyễn Thị, dung-nhan đẹp người.

Mạc (2) si sắc-đẹp Thị rồi,

Ngầm đem Khuê (3) giết, chiếm người đẹp trên.

Khuê bèn dẫn vợ trốn liền,

Chạy vào Gia-viễn (4), mong yên vợ chồng.

Mạc cho quân rượt theo mong,

Kiếm tìm người đẹp, toại lòng ước-ao.

Khuê liền qua Trịnh hàng mau,

Trịnh (5) sai Đình-Ái (6) đón vào lấy tin.

Trịnh ban Khuê chức Tiền-binh,

Dẫn quân đi trước, còn Tùng (7) theo nhanh.

Đại binh Trịnh đến Tràng-an,

Gặp ngay quân Mạc (8), hai đàng đánh nhau.

Trịnh hăng nên Mạc phải thua,

Niên (9) hàng, thuyền Mạc mất vừa bảy mươi.

__________

(1) Tức Bùi Văn Khuê.

(2) Tức Mạc Mậu-Hợp.

(3) Tức chồng của Nguyễn Thị.

(4) Gia-viễn thuộc Ninh-bình.

(5) Tức Trịnh Tùng.

(6) Tức quan Hoàng Đình-Ái.

(7) Tức Trịnh Tùng.

(8) Mạc đóng quân ở gần sông Thiên-phái, cuối huyện Ý-yên và huyện

Phong-doanh, tỉnh Nam-định.

(9) Tức tướng Mạc là Trần Bách-Niên về hàng Trịnh.

183

Trịnh quân rượt Mạc sát đuôi,

Tiến ra Bình-lục, Thanh-oai, Tinh-thần (1).

Hồng-hà, sông Đáy, Hát-giang,

Đánh liền Mạc Ngọc-Liễn (2) đành thua nguyên.

Tịch-thu thuyền-chiến hàng nghìn,

Hợp (3) nghe tin-tức, quân mình thua sông.

Hợp bèn rời bỏ Thăng-long,

Chạy ngay về đóng Hải-dương, Kim-thành.

Trịnh Tùng chiếm được Thăng-long,

Sai Trần, Bùi, Nguyễn (4) đánh sang Kim-thành.

Quân Tùng thu được bạc vàng,

Bắt luôn mẹ Hợp (5), liền mang về thành.

Hợp nhìn thấy thế quân mình,

Thua luôn mấy trận, giao quyền Mạc con (6).

Tự mình làm tướng thúc quân,

Nhưng mà quan Mạc về hàng Trịnh đông (7).

Trịnh sai Phạm Khoái (8) ruổi-giong,

Vây mau Mậu-Hợp, Vũ-giang (9) quân lùa.

__________

(1) Bây giờ là xã Thanh-thần, huyện Thanh-oai.

(2) Tức tướng Mạc là Mạc Ngọc-Liễn.

(3) Tức Mạc Mậu-Hợp.

(4) Các tướng Trịnh là Trần Bách-Niên, Bùi Văn Khuê và Nguyễn

Thất-Lý.

(5) Tức mẹ của Mạc Mậu-Hợp.

(6) Mạc Toàn (1592).

(7) Các quan Mạc về hàng Trịnh là Đỗ Uông và Ngô Tạo, cả thảy 17 vị.

(8) Tức tướng Trịnh tên Phạm Văn Khoái.

(9) Quân Trịnh vây Mạc Mậu-Hợp ở huyện Yên-dũng và huyện Vũ-ninh,

nay là Vũ-giang.

184

Hợp mau thuyền bỏ lên bừa,

Chạy ngay vào núp trong chùa (1) giấu thân.

Trịnh quân đuổi kịp vây quanh,

Có dân dẫn bắt, Hợp đành xuôi tay.

Khoái liền dẫn Hợp về ngay,

Nạp cho họ Trịnh, ở rày Thăng-long.

Ba ngày tội sống trong gông,

Chặt đầu bêu Hợp (2), ở trong Thanh (3) liền.

Bấy-giờ Mạc Kính-Chỉ (4) còn.

Biết tin Mậu-Hợp, mạng vong mau cần.

Tự làm vua đóng Thanh-lâm,

Rồi gom con cháu Mạc-tông trăm người.

Bảng treo chiêu-mộ gọi mời,

Quan quân có mấy vạn người theo nhanh.

Mạc Toàn hợp lực vây quanh,

Trịnh (5) nghe Kính-Chỉ (6) nổi danh hào-hùng.

Trịnh bèn sai đánh Cẩm, Thanh (7),

Bắt ngay Kính-Chỉ, cháu con quan thần.

Năm sau tướng Mạc (8) tìm còn,

Một người họ Mạc (9), nối dòng quyền quân.

__________

(1) Chùa ở huyện Phượng-nhỡn.

(2) Mạc Mậu-Hợp làm vua được 30 năm.

(3) Tức Thanh-hoá.

(4) Tức Mạc Kính-Chỉ, là con của Mạc Kính-Điển.

(5) Tức Trịnh Tùng.

(6) Tức Mạc Kính-Chỉ.

(7) Tức huyện Cẩm-giang và huyện Thanh-lâm.

(8) Tức tướng Mạc là Mạc Ngọc-Liễn.

(9) Tức Mạc Kính-Cung, là con của Mạc Kính-Điển.

185

Tên là Mạc Kính-Cung lên,

Làm vua chiếm giữ Lạng-sơn (1) một phần.

Chẳng lâu Đình-Ái (2) đem quân,

Lạng-sơn vây đánh, diệt càn Liễn, Cung (3).

Liễn, Cung sang đất nhà Minh,

Long-châu tạm trú, lánh mình Trịnh quân.

Ít lâu Ngọc-Liễn mãn phần,

Có thư để lại, dặn rằng với Cung :

“Nay Lê lại dấy lên hung,

Số trời đã định, đường cùng Mạc vong.

Dân ta khổ-sở chiến-tranh,

Vậy ta đành phận, lánh mình nước xa.

Chớ đem lòng cạnh-tranh mà,

Mời Tàu sang lại, hại nhà hại dân”.

Mấy lời Ngọc-Liễn ân-cần,

Đáng thay Ngọc-Liễn trung-thành nước non.

Từ nay họ Mạc không còn (4),

Ít-oi chiếm đất cỏn-con Cao-bằng.

Gặp Minh, họ Mạc kêu rằng,

Trịnh thay ngôi chớ, chẳng dòng Lê-tông.

Minh sai quan đến Nam-quan,

Hỏi xem sự việc, thiệt hơn giãi-bày.

__________

(1) Họ Mạc chiếm giữ châu Yên-bác, đất Lạng-sơn.

(2) Tức quan Trịnh là Thái-uý Hoàng Đình-Ái.

(3) Tức Mạc Ngọc-Liễn và Mạc Kính-Cung.

(4) Nhà Mạc làm vua từ Mạc Đăng-Dung cho đến Mạc Mậu-Hợp (1527-1592)

tính được 65 năm.

186

Cuối xuân (1) Lê Thế-tông sai,

Hai quan Đỗ, Nguyễn (2) lên rày Nam-quan.

Sai thêm Cánh, Lựu, Khắc-Khoan (3),

Đem theo kỳ-mục (4), bạc vàng ấn vương (5).

Nhà Minh bắt-buộc Thế-tông,

Thân hành sang hội Tàu vùng Nam-quan.

Trịnh sai Hoàng, Nguyễn (6) vạn quân,

Đi theo hộ-giá, vua sang hội Tàu.

Đến nơi Minh lại đòi mau,

Người vàng và ấn cống-triều ngày xưa.

Rồi Minh không chịu gặp nhau,

Vua chờ lâu quá, nên mau trở về.

Năm sau Minh lại sang đe,

Thế-tông phải hội, ở kề Nam-quan.

Triều-đình sai Ái dẫn quân,

Ước chừng năm vạn, theo sang vua cùng.

Hội xong xa-giá ung-dung,

Trở về Trịnh tiếp, đón mừng rình-rang.

Rồi sai Phùng Khắc-Khoan mang,

Có cùng Nguyễn Thiệm (7), lễ sang phong thành.

Minh phong vua Thế-tông làm,

An-nam Đô-thống (8), chức hàm mà thôi.

__________

(1) Tháng 3 năm 1596.

(2) Tức hai quan Đỗ Uông và Nguyễn Văn Giai.

(3) Tức các quan Lê Cánh, Lê Lựu và Phùng Khắc-Khoan.

(4) Đem 10 người kỳ-mục, là bậc già-cả tai-mắt trong làng.

(5) Đem 100 cân vàng, 1.000 cân bạc và ấn của vua Lê.

(6) Tức hai quan Hoàng Đình-Ái và Nguyễn Hữu-Liêu.

(7) Tức quan Nguyễn Nhân-Thiệm.

(8) Tức chức An-nam Đô-thống-sứ.

187

Khắc-Khoan dâng sớ tâu lời :

Chức Đô-thống-sứ, cũ thời Mạc lâu.

Vua Nam dòng-dõi Lê-trào,

Mà phong chức ấy, không sao xứng vừa”.

Minh rằng : “Vẫn biết Lê xưa,

Nhưng nay phong tạm, phong sau vương quyền”.

Khoan đành phải chịu về liền,

Từ nay hai nước, hai miền mỗi phương.

Bây-giờ có Mạc Kính-Chương,

Quảng, Triều (1) căn-cứ, Tráng-vương xưng hùng.

Trịnh sai Phan Ngạn (2) Hải-dương,

Đem quân vây bắt, hết đường Kính-Chương.

Có tên Kính-Dụng xưng vương (3),

Chiếm vùng Yên-bắc (4), sau cùng diệt luôn.

Chỉ riêng có Mạc Kính-Cung,

Trước đà chạy trốn, sang vùng Long-châu.

Nay về đánh phá Lạng, Cao (5),

Trịnh sai quân đánh, Cung gào nhà Minh.

Minh thư sang bắt triều-đình,

Phải nhường phần đất Cao-bằng cho Cung.

Vua Lê bất-đắc-dĩ tùng,

Để con cháu Mạc, thân dung Cao-bằng.

_________

(1)Tức Mạc Kính-Chương, xưng Tráng-vương và chiếm giữ từ đất Yên-quảng

đến huyện Đông-triều.

(2) Tức quan Trấn-thủ Hải-dương Phan Ngạn.

(3) Tức Mạc Kính-Dụng, là con Mạc Kính-Chi, xưng Uy-vương.

(4) Đất Yên-bắc ở vùng Lạng-sơn.

(5) Tức Lạng-sơn và Cao-bằng.

188

TRỊNH NGUYỄN PHÂN-TRANH

(1627 - 1775)

Nguyễn Kim xưa có hai con,

Nguyễn Uông là một, Nguyễn Hoàng (1) là hai.

Nguyễn Uông Lang-quận-công vai,

Nguyễn Hoàng Đoan-quận-công rày chức cao.

Cả hai phục-vụ Lê-trào,

Nhưng vì Trịnh Kiểm , e sau mất quyền.

Kiểm bèn kiếm chuyện giết Uông,

Nguyễn Hoàng lo nghĩ, giết luôn tới mình (2).

Hoàng liền bảo kẻ thâm-tình,

Đừng cho Kiểm biết, ra liền Hải-dương.

Gặp ngay ông Nguyễn Bỉnh-Khiêm,

Hỏi dò qua Trạng, thử xem vận-thời.

Trạng Trình phán dạy những lời :

“Hoành-sơn nhất đái, vạn đời dung thân” (3).

__________

(1) Nguyễn Hoàng (1524-1613) : Con thứ ông Nguyễn Kim, gọi là Chúa

Tiên. Năm 1558, ông dẫn họ-hàng và binh-sĩ mở cuộc Nam-tiến. Nơi ông

trú-đóng đầu tiên là xã Ái-tử (sau gọi là khu Cây khế), thuộc

huyện Đăng-xương, tỉnh Quảng-trị. Lúc ấy, ông mới có 34 tuổi. Ông mất

năm 1613, thọ 89 tuổi, được truy-tôn Thái-tổ Gia-dụ hoàng-đế.

(2) Xưa Nguyễn Kim có người anh vợ tên là Ư Kỷ. Khi Kim chạy sang Ai-lao

lánh nạn, có gửi lại cho Ư Kỷ nuôi Nguyễn Hoàng lúc ấy mới có 2

tuổi. Sau này, Ư Kỷ làm Thái-phó của nhà Lê. Lúc thấy Uông bị Trịnh

Kiểm hại, Ư Kỷ khuyên Hoàng nên giả ngây-dại một thời để khỏi bị

Trịnh Kiểm hại tiếp.

(3) Nguyên-văn : Hoành-sơn nhất đái, vạn đại dung thân”. Tục-truyền

rằng khi người của Hoàng ra gặp ông Trạng Trình ở Hải-dương là lúc

Trạng đang đứng ngắm hòn giả-sơn ở trước sân nhà và tại nơi ấy có

đàn kiến đang bò chung-quanh dưới chân hòn non giả. Ông chỉ vào đàn

kiến đang bò và nói ra câu trên cho người của Hoàng nghe rõ.

189

Hoàng liền nói với chị xin (1),

Cho vào trấn-thủ, giữ-gìn phía Nam.

Kiểm bèn tâu với Anh-tông,

Trấn Hoàng Thuận-hoá (2), như mong của Hoàng.

Bấy-giờ những kẻ họ-hàng (3),

Cùng quân Thanh, Nghệ (4) lũ đàn di-dân.

Hoàng vào Ái-tử (5) thì dừng,

Cá nay gặp nước, chim rừng mênh-mang.

Hoàng là dòng-dõi khôn-ngoan,

Có lòng đạo-đức, nhân-dân phục-tùng.

Rồi Hoàng trở lại An-tràng (6),

Chầu vua rồi đến hỏi-han Kiểm liền.

Kiểm sau gọi rút Tổng-binh,

Tên là Bá-Quýnh (7), đang gìn Quảng-nam.

Về ngay giữ đất Nghệ-an,

Giao Hoàng trấn cả Hoá, Nam (8) dãy liền.

Lệ Hoàng nộp thuế hàng niên,

Đủ cân bạc lụa (9), lịnh truyền vua ban.

__________

(1) Chị của Nguyễn Hoàng là Ngọc-Bảo, tức vợ của Trịnh Kiểm.

(2) Năm 1558, Hoàng vào Thuận-hoá, lúc mới 34 tuổi.

(3) Những người họ-hàng ở huyện Tống-sơn.

(4) Tức Thanh-hoá và Nghệ-an.

(5) Xã Ái-tử, tức khu Cây-khế, huyện Đăng-xương, Quảng-trị.

(6) Tức vào năm 1569.

(7) Tức Tổng-binh ở Quảng-nam là Nguyễn Bá-Quýnh.

(8) Tức Thuận-hoá và Quảng-nam.

(9) Mỗi năm Hoàng phải lệ nộp 400 cân bạc và 500 tấm lụa.

190

Nhân vừa Trịnh Kiểm mãn-phần (1),

Trịnh Tùng, Trịnh Cối (2), hai đàng giành nhau.

Mạc bèn vào đánh Thanh (3) mau,

Lại sai Lập-Bạo, thuyền vào Minh-linh (4).

Hoàng dùng mỹ-kế giai-nhân,

Sai Ngô Thị (5) đẹp, đến dâng Lập (6) quà.

Mang nhiều vàng bạc xin hoà,

Lập liền mừng-rỡ, mắt loà sắc-hương.

Lập không phòng giữ khinh thường,

Hoàng bèn đánh lẻn, tan-tành Mạc quân.

Lập liền bị bắt giết luôn,

Hàng-binh bắt được, khẩn-hoang Bái-trời (7).

Thăng-long còn Mạc nhiều nơi,

Nguyễn Hoàng binh súng, ra thời Đông-đô (8).

Giúp Tùng đánh Mạc công to,

Nhưng Tùng ganh-ghét, không cho Hoàng về (9).

__________

(1) Trịnh Kiểm mất năm Canh-ngọ (1570).

(2) Trịnh Cối là con trưởng và Trịnh Tùng là con thứ.

(3) Tức Thanh-hoá.

(4) Tướng Mạc là Lập-Bạo mang 60 chiến-thuyền vào đóng ở làng Hồ-xá

và làng Lạng-uyển, thuộc huyện Minh-linh.

(5) Tức Ngô Thị Ngọc-Lâm, người làng Thế-lai, huyện Hương-trà, là một

người đàn-bà có nhan-sắc rất đẹp. Sau khi thi-hành xong mỹ-nhân-kế,

Thị được gả cho quan chúa Nguyễn.

(6) Tức Lập-Bạo.

(7) Vùng Bái-trời ở phía tây-bắc Quảng-trị. Số hàng-binh khẩn-hoang

thêm được 36 làng mới quanh Cồn-tiên.

(8) Năm 1593, Nguyễn Hoàng trở ra Đông-đô ở hằng 8 năm.

(9) Tức trở về Thuận-hoá.

191

Nhân khi họ Trịnh kiêu ghê,

Bọn Khuê, Hàm, Ngạn (1) toan bề nổi lên.

Hoàng bèn giả-bộ xin đem,

Quân đi chinh-phạt, Mạc quan chống Tùng.

Nhưng Hoàng mang thẳng quân cùng,

Theo đường hải-đạo, về vùng Thuận (2) nhanh.

Hoàng e họ Trịnh ghét-ganh,

Liền đem con gái, gả con Trịnh Tùng (3).

Đồng thời dâng biểu Thế-tông,

Lấy lời xin lỗi, vua cùng Tùng ngay.

Từ đây Nam, Bắc phân hai,

Bề trong phòng-bị, bề ngoài hoà-thân.

Băng-hà đột-ngột Thế-tông (4),

Trịnh Tùng cùng với quan đồng họp nhanh.

Ráp nhau tôn lập Duy-Tân,

Lên làm vua tức Kính-tông (5) nối dòng.

Thăng-long bốn mặt giáp vòng,

Mạc quân vây chặt, nên Tùng rước vua.

Vào nhanh Thanh-hoá để ngừa,

Thăng-long bỏ trống, Mạc thừa chiếm ngay.

Rước liền Bùi Thị (6) đóng vai,

Tôn làm quốc-mẫu, đón rày Kính-Cung.

__________

(1) Năm 1600, các quan Mạc là Bùi Văn Khuê, Ngô Đình-Hàm và Phan Ngạn

chống Trịnh ở cửa Đại-an, Nam-định.

(2) Tức Thuận-hoá.

(3) Con gái Hoàng tên là Ngọc-Tú gả cho con Trịnh Tùng là Trịnh Tráng.

(4) Năm 1599, vua Lê Thế-tông băng, trị-vì được 27 năm, thọ 33 tuổi.

(5) Lê Kính-tông (1600-1619), niên-hiệu Thuận-đức.

(6) Bùi Thị là thứ-mẫu của Mạc Mậu-Hợp.

192

Bùi Khuê (1), Phan Ngạn nghịch cùng,

Rồi sau tự giết, chết chùm với nhau.

Rối-ren quan Mạc nên mau,

Dịp may Tùng đánh, trở vào Thăng-long.

Giết liền Bùi Thị mạng vong,

Rượt Cung (2) đến tận Hải-dương, Kim-thành.

Cung bèn chạy trốn Cao-bằng,

Vua liền xa-giá, hồi-loan Kinh-thành.

Tùng càng kiêu-hãnh lộng-hành,

Trịnh Xuân (3) lại muốn tranh-giành với anh.

Kính-tông mưu với Xuân nhanh,

Cùng bàn kế giết, xác tan Trịnh-Tùng (4).

Chẳng may sự việc không thành,

Tùng hay nên bức vua đành cổ treo (5).

Duy-Kỳ hoàng-tử (6) ngôi cao (7),

Trịnh Tùng nay bịnh mai đau nên mời.

Các quan hợp lại Tùng lời,

Binh-quyền giao Tráng, Xuân (8) thời phó thôi.

__________

(1) Tức 2 tướng Mạc là Bùi Văn Khuê và Phan Ngạn.

(2) Tức Mạc Kính-Cung.

(3) Tức Trịnh Xuân, là em của Trịnh Tráng.

(4) Trịnh Tùng một hôm đi bộ sang Đông-tân-lâu, thình-lình có phục-đạn

bắn ra, Tùng cho là vua mưu-sát mình.

(5) Vua Lê Kính-tông trị-vì được 20 năm, thọ 32 tuổi.

(6) Hoàng-tử Duy-Kỳ là con vua Kính-tông.

(7) Lê Thần-tông (1619-1643), làm vua lần thứ nhất. Niên-hiệu Vĩnh-tộ,

Đức-long rồi Dương-hoà.

(8) Tức Trịnh Tráng và Trịnh Xuân, là hai con của Trịnh Tùng.

193

Nhưng Xuân chẳng chịu thiệt-thòi,

Đem binh làm loạn, đốt nơi Kinh-thành.

Trịnh Tùng thấy biến chạy nhanh,

Vào em Trịnh Đỗ, ở Hoàng-mai thôn.

Trịnh Tùng cho gọi Trịnh Xuân,

Đến nơi rồi giết, chẳng cần cha con.

Ít hôm Tùng mất (1) chẳng còn,

Tráng bèn xa-giá Thần-tông Thanh (2) liền.

Vì rằng dư-đảng Trịnh Xuân,

Vẫn còn làm loạn, Kinh-thành chẳng yên.

Vua phong Trịnh Tráng (3) Quốc-công (4),

Lại thêm Tiết-chế chư-quân quyền toàn.

Bấy-giờ có Mạc Kính-Khoan,

Bèn xưng là Khánh-vương vùng Thái-nguyên.

Nhân khi họ Trịnh tranh quyền,

Khoan vào Thổ-khối, chiếm vùng Gia-lâm.

Tráng từ Thanh-hoá đem quân,

Đánh ngay họ Mạc, chạy lên Cao-bằng.

Trịnh Kiều con Tráng dẫn quân,

Rượt theo bắt được Kính-Cung mang về.

Tráng bèn đem giết Cung đi,

Còn Khoan thì chạy, sang về Tàu ranh.

__________

(1) Năm 1635, Trịnh Tùng mất tại chùa Thanh-xuân, huyện Thanh-trì. Tùng

làm chúa qua 4 đời vua; trong số vua ấy, Tùng giết hết 3 vua.

(2) Tức Thanh-hoá.

(3) Trịnh Tráng (1623-1657), miếu-hiệu Văn-tổ Nghị-vương.

(4) Vua phong Trịnh Tráng chức Thái-uý Thanh-quốc-công, Tiết-chế

thuỷ-bộ chư-quân.

194

Rồi Khoan dâng biểu xin hàng,

Thần-tông phong chức cho Khoan quan-thần (1).

Và cho giữ đất Cao-bằng,

Nhưng theo lệ cống, đàng-hoàng mỗi năm.

Tráng bèn thêm chức tự xưng,

Thanh-đô-vương Thống-quốc (2) ưng ý mình.

Nguyễn Hoàng sắp mất (3) phía Nam,

Gọi con thứ sáu (4), lời căn-dặn rằng :

“Hai vùng Thuận, Quảng (5) rõ-ràng,

Phía Bắc có núi Hoành-san chận đàng.

Kề bên lại có Linh-giang,

Phía Nam thì có Hải-vân bao tròn.

Lại thêm có núi Bi-sơn,

Trời cho dụng võ, anh-hùng dung thân.

Ta nên yêu-mến nhân-dân,

Tập-rèn quân-sĩ, nghiệp an muôn đòi”.

Nguyễn đà bộc-lộ qua lời,

Muốn mình độc-lập, chống thời Trịnh trên.

__________

(1) Sau khi Mạc Kính-Khoan xin hàng, vua Lê Thần-tông phong cho Kính-Khoan

chức Thái-uý Thông-quốc-công.

(2) Trịnh Tráng tự xưng là Nguyên-suý Thống-quốc-chính Thanh-dô-vương.

(3) Năm 1613, Nguyễn Hoàng, gọi là Chúa Tiên, mất thọ 89 tuổi, được

truy-tôn là Thái-tổ Gia-dụ hoàng-đế, mở đầu cho cơ-nghiệp nhà Nguyễn

sau này.

(4) Nguyễn-phúc Nguyên (1613-1635) gọi là Chúa Sãi, cải họ là

Nguyễn-phúc kể từ đấy.

(5) Tức Thuận-hoá và Quảng-nam.

195

Ngoài kia Tùng (1) mất cho nên,

Trong này chúa Sãi nói lên lời rằng :

“Ta toan nhân dịp rộn-ràng,

Kéo quân đánh Trịnh, nhưng bàn chưa xong.

Vậy ta phúng-điếu để mong,

Dọ xem tình-thế, lại tròn thông-gia”.

Bấy-giờ Nguyễn có tới ba (2),

Những người tôi giỏi, rạng nhà xứng quan.

__________

(1) Tức Trịnh Tùng.

(2) Ba vị có nhiều tài trí để giúp rập chúa Nguyễn như :

1. Nguyễn Hữu-Dật, người làng Gia-miêu, huyện Tống-sơn, Thanh-hoá, sau

dời về Thừa-thiên. Ông học rộng, tài cao, hùng-biện hay và đánh

giặc giỏi. Năm 1619, đời chúa Sãi Nguyễn-phúc Nguyên, ông được bổ

Văn-chức. Năm 1648, đời chúa Hiền Nguyễn-phúc Tần, thăng Cai-cơ,

Ký-lục, rồi Đốc-chiến. Ông mất được tặng hàm Hữu-quân Đô-thống

Chiêu-quận-công.

2. Đào Duy-Từ (1572-1634), người làng Hoa-trai, huyện Ngọc-sơn, phủ

Tĩnh-gia, Thanh-hoá, con của Đào Tá-Hán là một người hát-xướng, nên

ông mặc-dù học rất giỏi nhưng không được đi thi. Ông phẫn-chí bỏ đi

di-cư vào Nam để tìm đường tạo-lập công-danh, nhưng chưa gặp thời, bèn

vào chăn trâu cho một phú-gia ở xã Tùng-châu, phủ Hoài-nhân,

Bình-định. Ông làm bài Ngoạ-long-cương, tự ví mình như Gia-cát Lượng.

Sau, có quan Trần Đức-Hoà biết ông là người có tài, bèn đem về nuôi

và gả con gái cho. Năm 1627, Hoà dẫn ông dâng cho chúa Sãi

Nguyễn-phúc Nguyên và được chúa tin dùng ngay. Năm 1630, ông đốc binh

và dân đắp một luỹ dài, từ núi Trường-dục đến bãi cát Hắc-hải

trong huyện Phong-lộc, Quảng-bình. Ông đốc binh đánh lấy Nam-bố-chính

và lấy hết đất Linh-giang (tức sông Gianh) làm ranh-giới. Năm 1631,

ông đắp thêm một luỹ nữa, từ cửa Nhật-lệ đến núi Đầu-mâu, gọi là

Luỹ Thầy. Ông mất, thọ 63 tuổi.

3. Nguyễn Hữu-Tiến, người làng Vân-trai, huyện Ngọc-sơn, Thanh-hoá.

Ông võ-nghệ tinh-thông và dụng binh rất có kỷ-luật. Ông mất năm

1666, thọ 65 tuổi.

196

Luỹ đồn kiên-cố sẵn-sàng,

Thảo lương đầy-đủ, tinh-thần binh hăng.

Sãi bèn ra mặt không tuân,

Mang quân chiếm giữ đất gần Linh-giang (1).

Hai bên Trịnh, Nguyễn phân-tranh,

Đánh nhau bảy trận, bốn lăm năm dài.

Đánh nhau lần nhất (2) công-khai,

Tráng bày sắc giả, vua sai vào nhằm.

Đòi tiền thuế thiếu ba năm,

Bằng tờ sắc dụ, chữ nôm rõ đề (3).

__________

(1) Linh-giang hay Linh-thuỷ, tức sông Gianh chảy giữa huyện Tuyên-hoá,

Quảng-bình. Đây là ranh-giới chia đôi đất nước do chúa Trịnh ở phía

bắc và chúa Nguyễn ở phía Nam, từ đầu thế-kỷ XVII đến cuối thề-kỷ

XVIII.

(2) Năm 1627, Trịnh và Nguyễn đánh nhau lần nhất.

(3) Nguyên-văn tờ sắc do Trịnh Tráng giả nhà vua gởi cho chúa Nguyễn :

“Hoàng-thượng sắc dụ cho Thái-bảo Thuỵ-quận-công là Nguyễn-phúc

Nguyên được biết rằng :

Mệnh lệnh triều-đình, Đạo làm tôi phải nên tuân-thủ :

Thuế-má phủ huyện, Tướng ngoài cõi không được tự chuyên.

Trước đây trẫm có sai Công-bộ Thượng-thư là Nguyễn Duy-Thì,

Bá-khê-hầu là Phan Văn Trị vào Thuận-hoá, đạo đạt tình-ý, chỉ bảo

đường hoạ-phúc, để cho tỉnh biết mà phục-tùng quyền-chính triều-đình.

Không ngờ nhà ngươi mang lòng dùng-dắng, tối đường tới lui, nói

thoái-thác cho lôi-thôi ngày tháng, để đến nỗi thuế-má thiếu-thốn,

không đủ việc chi-thu, đạo làm tôi như thế đã phải chưa ? Nhà ngươi

nay nên đổi lỗi trước, giữ-gìn phép-tắc. Phàm ngạch thuế trong hai xứ

Thuận, Quảng, từ năm quí-hợi về trước, có phải đã mất mùa thì xá

cả cho; còn từ năm giáp-tí đến nay phải tính cho đủ số theo lệ trước,

tải thuyền đem ra nộp cho đủ; và phải chỉnh-tề binh-mã, hoặc thân đến

kinh-đô triều-hạ, hoặc phải sai con đi thay, để coi xem nghi-vệ trong

nước, và để tỏ giãi tấm lòng làm tôi. Nếu thế thì triều-đình sẽ

phong thêm cho chức-tước vinh-hiển, để rạng tỏ đến tổ-tông. Nhược

bằng thoái-thác không đến, thì tức là phạm tội với triều-đình. Khâm

tai dụ sắc”.

197

Sãi từ-chối, sứ ra về (1),

Sứ mang sắc dụ vua Lê lần nhì.

Bảo rằng Sãi để con đi.

Ra chầu cùng với voi ghi và thuyền (2).

Lần-hồi Sãi giả như quên,

Tráng bèn quyết ý, kéo quân đánh liền.

Tráng sai Khải, Thế (3) đi tiên,

Dẫn quân vào đóng Hà-trung (4) dọn đường.

Binh vua và Tráng sau cùng.

Sãi sai Dật, Vệ (5) binh tung bố-phòng.

Trịnh quân tiến đánh lọt vòng,

Trịnh thua thiệt-hại, rất đông binh thuyền.

Dật bèn phao kế tin truyền,

Trịnh Gia, Trịnh Nhạc (6) loạn quyền Kinh-đô.

Tráng nghe trong bụng sinh nghi,

Đúng sai không rõ, thực hư thế nào.

Thôi đành xa-giá rút mau,

Đem vua về Bắc, rồi sau sẽ vào.

Lần nhì Trịnh, Nguyễn đánh nhau (7),

Sãi nghe lời của Từ (8) tâu rành-rành.

__________

(1) Hai sứ Trịnh là Công-bộ Thị-lang Nguyễn Duy-Thì và Hoạn-quan Phan

Văn Trị vào Thuận-hoá đòi thuế.

(2) Vua Lê đòi Sãi phải nộp 30 con voi và 30 chiếc thuyền.

(3) Tướng Trịnh là Nguyễn Khải và Nguyễn Danh-Thế.

(4) Xã Hà-trung, tục gọi là Cầu-doanh.

(5) Tướng Nguyễn là Nguyễn Hữu-Dật và Nguyễn-phúc Vệ.

(6) Trịnh Gia và Trịnh Nhạc là thân-tộc của Trịnh Tráng.

(7) Năm 1630, Trịnh và Nguyễn đánh nhau lần thứ nhì.

(8) Tức Đào Duy-Từ.

198

Nên đem sắc dụ trả nhanh,

Rồi sai chiếm lấy Linh-giang nam phần.

Để mà ngăn-chặn Trịnh quân,

Lăm-le kéo đến, tính tràn mau qua.

Người con chúa Sãi thứ ba,

Tên là Nguyễn Ánh (1), manh-nha phản-loàn.

Đang làm trấn-thủ Quảng-nam,

Nhưng mà Ánh muốn mộng làm lớn hơn.

Cho nên Ánh định thông-đồng,

Bèn xin chúa Sãi, trấn sang Quảng-bình.

Cho gần Trịnh, Ánh thông-tin,

Kín thư chúa Trịnh, mau quân đánh vào.

Ánh giao ám-hiệu khi nào,

Có nghe súng nổ, thì ào xông ngay.

Trong này Ánh sẽ tiếp tay,

Ánh làm nội-ứng, đánh hai gọng kềm.

Được tin lòng Trịnh mừng thêm,

Liền đem binh-mã, vào êm trong này.

Trịnh quân Nhật-lệ (2) đóng ngay,

Nghe tin Trịnh đến, Sãi gài trận nhanh.

Hai bên đối diện nghênh-nghênh,

Trịnh khai đại-bác, vang-rền chờ tin.

Bên này Ánh vẫn lặng thinh,

Sinh nghi Tráng vội lùi nhanh chờ gần.

Trịnh quân trông ngóng mấy tuần,

Bình-yên vô-sự, nên thành dể-ngươi.

__________

(1) Nguyễn Ánh là em của chúa Thượng Nguyễn-phúc Lan.

(2) Cửa Nhật-lệ đổ ra biển Nam-hải thuộc Đồng-hới.

199

Thình-lình quân Sãi khắp nơi,

Đánh cho quân Trịnh tơi-bời mạng vong.

Trịnh đành trở lại Thăng-long,

Để quan Khắc-Liệt (1), giữ phòng trước sau.

Lần ba Trịnh, Nguyễn đánh nhau (2),

Phía Nam chúa Sãi về chầu tổ-tông (3).

Con là Nguyễn-phúc Lan dòng,

Bèn lên nối nghiệp, chúa xưng Thượng (4) cầm.

Lúc này Ánh ở Quảng-nam,

Nghe tin Sãi mất, anh làm chúa xong.

Ánh toan mộng phản để mong,

Nhưng mà chúa Thượng, sai quân đánh liền.

Bắt ngay được Ánh, Thượng truyền :

“Anh em là chỉ tình riêng thế thường.

Còn như phép nước lớn hơn”,

Liền đem giết Ánh, tội lờn bấy lâu.

Trịnh nghe họ Nguyễn chém nhau,

Đánh Nam-bố-chánh (5), chiếm mau để hòng.

Giết Bùi Công-Thắng Nguyễn xong (6),

Rồi đem quân đóng cửa sông Nhật (7) liền.

__________

(1) Tức quan Trịnh tên Nguyễn Khắc-Liệt, con rể cuả Tráng.

(2) Năm 1635, Trịnh và Nguyễn đánh nhau lần ba.

(3) Năm 1635, chúa Sãi Nguyễn-phúc Nguyên mất, thọ 73 tuổi, được

truy-tôn là Hi-tông Hiếu-văn hoàng-đế.

(4) Nguyễn-phúc Lan (1635-1648), con thứ hai của chúa Sãi, gọi là chúa

Thượng.

(5) Nam-bố-chính, ở phía nam Linh-giang.

(6) Tức tướng Nguyễn tên Bùi Công-Thắng bị Trịnh giết.

(7) Tức cửa Nhật-lệ thuộc Đồng-hới.

200

Mấy năm sau đó (1) Tráng bèn,

Vua vào Bắc-bố-chính (2) xem diệt thù.

Nhưng mà tiết nóng tháng tư,

Khiến quân-sĩ chết, hao-hư rất nhiều.

Cho nên Tráng rút về triều,

Coi như cuộc chiến, lắm điều thương-đau.

Lần tư Trịnh, Nguyễn đánh nhau (3),

Trịnh quân ào-ạt, kéo vào thật mau.

Nồi da xáo thịt bao lâu,

Trịnh giao quan Hiểu (4), tóm thâu toàn quyền.

Hiểu phân quân tiến hai đàng,

Bộ-binh Nam-bố, quân tràn xông tuông,

Thuỷ-quân Nhật-lệ đánh luôn,

Cha con Trương Phúc (5) giữ Trường-dục (6) yên.

Trịnh quân đánh mãi khó lên,

Tản ra đóng giữ, đối bên luỹ gần.

Nguyễn sai con Nguyễn-phúc Tần,

Đem binh chống Trịnh, Quảng-bình dừng quân.

Phúc Tần hội tướng bàn rằng :

“Trịnh nhiều nhưng tướng giỏi-giàng chẳng bao.

Nếu đêm voi tấn-công vào,

Đại quân tiếp đánh, thế nào cũng xong”.

__________

(1) Vào năm 1643.

(2) Vua Lê vào Bắc-bố-chính, ở phía bắc Linh-giang.

(3) Năm 1648, Trịnh và Nguyễn đánh nhau lần tư.

(4) Tức Đô-đốc họ Trịnh tên Lê Văn Hiểu.

(5) Tức hai cha con họ Nguyễn tên Trương Phúc-Phấn.

(6) Tức luỹ Trường-dục, cao 15 thước, dài 3.000 thước (thước ta), do

Đào Duy-Từ cho đắp vào năm 1631 để ngăn Trịnh.

201

Đoạn cho quân thuỷ qua sông,

Cẩm-la phục sẵn, chờ trông Trịnh hồi.

Đồng thời Hữu-Tiến (1) dẫn voi,

Canh năm xông trại, Trịnh mồi tượng-quân.

Bộ theo sau đít voi nhanh,

Tiến vào đánh phá, tan-tành Trịnh quân.

Trịnh thua về Bắc mất thần,

Thuỷ-quân chúa Nguyễn đón đường tấn-công.

Đuổi nà quân Trịnh đến sông,

Lam-giang dừng lại, chiến-công lẫy-lừng.

Tráng nhìn giận thấy quân mình,

Thua to, sai Hiểu với Trần (2) chận ngăn.

Vạn quân Hiểu đóng Hà-trung,

Đức, Lương (3) đóng ở Hoành-sơn giữ-gìn.

Còn vùng Bắc-bố (4) Phạm Toàn (5),

Chia nhau phòng giữ, chận đường Nguyễn lên.

Tình-hình như lửa gần phên,

Phía Nam chúa Thượng đã lên thiên-đàng (6).

Ngôi truyền con đã sẵn-sàng,

Phúc Tần (7) thường gọi chúa Hiền xong-xuôi.

__________

(1) Tướng Nguyễn tên Nguyễn Hữu-Tiến dẫn 100 con voi.

(2) Tướng Trịnh tên Lê Văn Hiểu và Trần Ngọc-Hậu.

(3) Tướng Trịnh tên Lê Hữu-Đức và Vũ Lương.

(4) Tức Bắc-bố-chính.

(5) Tướng Trịnh tên Phạm Tất-Toàn.

(6) Năm 1648, chúa Thượng Nguyễn-phúc Lan mất, thọ 48 tuổi, được

truy-tôn là Thần-tông Hiếu-chiêu hoàng-đế.

(7) Nguyễn-phúc Tần (1648-1697), gọi là chúa Hiền.

202

Thần-tông (1) miền Bắc nhường ngôi,

Cho con Thái-tử, tên thời Chân-tông (2).

Chẳng lâu vua lại băng vong (3),

Tráng bèn cho rước Thần-tông hồi-trào (4).

Mấy phen Trịnh kéo quân vào,

Đánh bao nhiêu trận, Trịnh hao binh nhiều.

Thế mà quân Trịnh lại liều,

Đánh Nam-bố-chính, ra chiều khích-khiêu.

Chúa Hiền quyết ý đánh tiêu,

Tiến quân ra Bắc, thật nhiều thật mau.

Lần năm Trịnh, Nguyễn đánh nhau (5),

Hiền (6) sai Tiến, Dật (7) quân ào qua sông (8).

Đánh ngay Bắc-bố-chính xong,

Tướng Toàn (9) của Trịnh thua mong về hàng.

Nguyễn quân tiến đến Hoành-sơn,

Đuổi tan Hữu-Đức (10), tới đồn Hà-trung.

Yếu bề Hiểu, Đức (11) túng-cùng,

Rút quân về giữ An-trường Nghệ-an.

__________

(1) Năm 1643, Lê Thần-tông nhường ngôi cho con là Thái-tử Duy-Hựu, để

lên làm Thái-thượng-hoàng.

(2) Lê Chân-tông (1643-1649), niên-hiệu Phúc-thái.

(3) Lê Chân-tông làm vua được 6 năm, thọ 20 tuổi.

(4) Lê Thần-tông (1649-1662), làm vua lần thứ nhì.

(5) Năm 1655, Trịnh và Nguyễn đánh nhau lần thứ năm.

(6) Tức chúa Hiền.

(7) Tướng Nguyễn là Nguyễn Hữu-Tiến và Nguyễn Hữu-Dật.

(8) Tức sông Linh-giang.

(9) Tướng Trịnh về hàng Nguyễn tên Phạm Tất-Toàn.

(10) Tướng Trịnh tên Lê Hữu-Đức.

(11) Tướng Trịnh tên Lê Văn Hiểu và Lê Hữu-Đức.

203

Tráng nhìn thấy bọn bại binh,

Sứ vào cho triệu về Kinh bãi quyền.

Tráng sai Trịnh Trượng trận tiền,

Vào làm Thống-lĩnh binh-quyền Nghệ-an.

Hiểu (1) vừa về đến nửa đàng,

Thương chân quá nặng, thác an dặm trường.

Còn Lê, Vũ (2) giáng chức thường,

Bất-tài thua trận, làm gương sau mà.

Trượng quân đến huyện Kỳ-hoa,

Bèn cho quân thuỷ, Kỳ-la (3) đóng liền.

Tiến (4) nhìn quân Trịnh đến gần,

Rút quân về đóng Linh-giang nhử chừng.

Hồ-nghi Trịnh Trượng quân dừng,

Rải binh ở lại Lạc-xuyên bố phòng.

Chỉ cho một đội (5) vào trong,

Án-binh bất-động, đóng đồn Hà-trung.

Tiến trông quân Trịnh lại dừng,

Không theo rượt Tiến, Tiến bèn phản-công.

Bao-vây Trịnh ở Lạc-xuyên,

Dật (6) mau điều-động chiến-thuyền Kỳ-la.

Thuỷ-binh hai phía chẳng tha,

Trịnh quân yếu thế, rút qua Châu (7) liền.

__________

(1) Tướng Trịnh tên Lê Văn Hiểu.

(2) Tướng Trịnh tên Lê Hữu-Đức và Vũ Lương.

(3) Kỳ-la là cửa biển thuộc tỉnh Hà-tĩnh.

(4) Tướng Nguyễn tên Nguyễn Hữu-Tiến.

(5) Một đội chừng 500 người.

(6) Tướng Nguyễn tên Nguyễn Hữu-Dật.

(7) Tức cửa Châu-nhai.

204

Nguyễn quân thừa thắng tiến lên,

Đuổi quân họ Trịnh, Lạc-xuyên chiếm đồn.

Trịnh quân rút chạy mất hồn,

An-tràng về thủ, bố-phòng dưỡng quân.

Bấy-giờ Nguyễn chiếm Lam-giang (1),

Phía nam bảy huyện (2), về phần Nguyễn xong.

Tin thua về đến Thăng-long,

Tráng bèn giáng Trượng (3), xuống còn Đô thôi.

Sai con Trịnh Tạc đến nơi,

Vào làm Thống-lĩnh, kịp thời Nghệ-an.

Tạc vào Tiến (4) lại lui quân,

Hà-trung về đóng, nhử chân trận tiền.

Bây-giờ ngoài Bắc rối-ren,

Tráng bèn gọi Tạc về nhanh việc cần.

Đào Quang-Nhiêu (5) giữ Nghệ-an,

Liên, Quang (6) Tiếp-vũ (7) đóng quân dự-trù.

Thuỷ-binh đóng ở sông Khu (8),

Trịnh dàn quân thủ, chặn thù tràn đông.

__________

(1) Lam-giang tức sông Cả bây-giờ.

(2) Bảy huyện do Nguyễn chiếm được : Kỳ-hoa, Thạch-hà, Thiên-lộc,

Nghi-xuân, La-sơn, Hương-sơn và Thanh-chương.

(3) Tráng giáng Trịnh Trượng xuống còn chức Đô-đốc.

(4) Tướng Nguyễn tên Nguyễn Hữu-Tiến.

(5) Tướng Trịnh tên Đào Quang-Nhiêu ở giữ Nghệ-an.

(6) Tướng Trịnh tên Mẫn Văn Liên và Thân Văn Quang.

(7) Tiếp-vũ là một làng thuộc huyện Thiên-lộc.

(8) Tức sông Khu-độc thuộc huyện Nghi-xuân.

205

Năm sau quân Nguyễn đánh đồn (1),

Trịnh bèn bỏ chạy, Nguyễn dồn sông Tam (2).

Dật (3) từ Hồng-lĩnh (4) đánh sang,

Thuỷ-quân Thiêm (5) rút đến làng Bình, Minh (6).

Dật (7), Nhiêu (8) một trận hồn kinh,

Nhiêu thua chạy đến An-tràng nhừ tan.

Tráng sai con út Trịnh Toàn,

Vào làm Thống-lĩnh Nghệ-an tình-hình.

Toàn sai Nhiêu dẫn bộ-binh,

Hai làng Hương, Đại (9) đóng gìn-giữ nhanh.

Hậu, Lương (10), Thiêm dẫn thuỷ-quân,

Châu-nhai đóng giữ, chận đàng Nguyễn lên.

Tiến (11) nhìn quân Trịnh bày binh,

Rồi cùng Hữu-Dật thình-lình tấn-công.

Trịnh quân thua chạy vỡ phòng,

Nguyễn thu tàu chiến (12), nức lòng quân quan.

__________

(1) Tức vào năm 1656, quân Nguyễn đánh đồn Tiếp-vũ.

(2) Tức sông Tam-chế.

(3) Tướng Nguyễn tên Nguyễn Hữu-Dật.

(4) Hồng-lĩnh là dãy núi gồm gần 100 đỉnh ở Hà-tịnh và Nghệ-an, chạy

dài từ huyện Linh-cẩm qua Chi-phan, ngang Kiêm-ích và Hương-tích.

(5) Tướng Trịnh tên Vũ Văn Thiêm.

(6) Tức hai làng Bình-lạng và Minh-lương.

(7) Tướng Nguyễn tên Nguyễn Hữu-Dật.

(8) Tướng Trịnh tên Đào Quang-Nhiêu.

(9) Tức hai làng Hương-bộc và Đại-nại.

(10) Tướng Trịnh tên Lê Sĩ-Hậu, Bùi Sĩ-Lương và Thiêm.

(11) Tướng Nguyễn tên Nguyễn Hữu-Tiến.

(12) Nguyễn thu 30 chiếc thuyền của Trịnh.

206

Sẵn đà Nguyễn đánh Lam-giang,

Tướng Thiêm bỏ chạy, vỡ tan đội hình.

Trịnh Toàn thấy đạo thuỷ-binh,

Hai nơi thua chạy, tức mình giận thay.

Bỗng nghe Nhiêu (1) bị bao-vây,

Toàn liền đến cứu, thế gài đối phương.

Trịnh hăng Nguyễn chạy Hà-trung,

Toàn, Nhiêu thừa thắng, đuổi luôn quên phòng.

Nguyễn quân Tiến, Dật (2) phục đường,

Toàn, Nhiêu thua chạy, An-trường kiểm quân.

Trịnh Toàn khi trấn Nghệ-an,

Đãi-đằng tướng-sĩ, quân dân yêu-vì.

Cho nên Trịnh Tạc sinh nghi,

Sẵn khi Tráng mất (3), tức-thì Tạc (4) thay.

Tạc sai con Trịnh Căn ngay,

Vào cùng trấn Nghệ (5), mắt tai theo rình.

Tạc đòi Toàn phải về Kinh,

Trách sao không trở về trình chịu tang (6).

Tạc liền giam ngục Toàn nhanh,

Giam cho đến chết, chẳng tình đệ-huynh (7).

__________

(1) Tướng Trịnh tên Đào Quang-Nhiêu.

(2) Tướng Nguyễn là Nguyễn Hữu-Tiến và Nguyễn Hữu-Dật.

(3) Năm 1657, Trịnh Tráng mất.

(4) Trịnh Tạc (1657-1682), miếu-hiệu Hoằng-tổ. Trịnh Tạc tự đặt ra lệ

vào chầu vua Lê không lạy, sớ tâu không viết tên và kê giường ngồi

ở bên tả sát ngai vua Lê ngự để phát-lạc việc triều-chính.

(5) Tức Nghệ-an.

(6) Chịu tang cha là Trịnh Tráng.

(7) Trịnh Tạc là anh của Trịnh Toàn.

207

Trịnh Căn ba đạo quân binh,

Trung-quân Lê Hiến, tả-quân họ Hoàng (1).

Thế-Công (2) ở phía hữu-quân,

Lam-giang vượt gấp, đến làng Nam-hoa (3).

Nguyễn quân nhờ báo trước lo,

Ém quân phục-kích, nhử cho Trịnh vào.

Trịnh quân mắc kế thua đau,

Trịnh Căn tiếp ứng, nên mau rút về.

Bên kia Hoàng Nghĩa (4) tư bề,

Nguyễn vây thật ngặt, cận-kề khó mong.

Trịnh Căn trên núi (5) đứng trông,

Thấy nguy-cấp quá, cho quân tiếp liền.

Căn truyền quân thuỷ bắn lên,

Cho nên quân Nguyễn lịnh liền lui quân.

Lúc này Tiến (6) đóng Nghi-xuân,

Còn quân Hữu-Dật (7) đóng gần làng Khu (8).

Chúa Hiền cũng đến làng Phù (9),

Dật bèn đi lẻn, đến khu chúa Hiền.

Đầu đuôi kế-hoạch trận tiền,

Chúa nghe mừng lắm, nên truyền quân mang.

__________

(1) Tướng Trịnh tên Hoàng Nghĩa-Giao.

(2) Tướng Trịnh tên Trịnh Thế-Công.

(3) Làng Nam-hoa thuộc huyện Thanh-chương.

(4) Tướng Trịnh tên Hoàng Nghĩa-Giao.

(5) Núi Quyết-dũng ở gần Bến-thuỷ bây giớ.

(6) Tướng Nguyễn tên Nguyễn Hữu-Tiến.

(7)Tướng Nguyễn tên Nguyễn Hữu-Dật.

(8) Tức làng Khu-đốc.

(9) Làng Phù-lộ, nay là Phù-an, huyện Bình-chính, Quảng-bình.

208

Một thanh bửu-kiếm bằng vàng,

Tặng cho Hữu-Dật, chiến-tràng thưởng công.

Tiến (1) nghe sự-việc phật lòng.

Liền bàn chư-tướng, tấn-công hay về.

Mọi người đều muốn lui về,

Chỉ riêng Hữu-Dật, quyết thề Trịnh tan.

Trong khi tướng Nguyễn họp bàn,

Có tin quân Trịnh, năm làng (2) tấn-công.

Trịnh men bờ bể đi vòng,

Đánh quân họ Nguyễn, chẳng phòng phải thua.

Tính thầm Hữu-Tiến rút lui,

Nhưng mà giả-tảng, bề ngoài chỉ-huy,

Tiến truyền hăm tám tối trời,

Thảy đều sang đánh, chiếm nơi An-tràng (3).

Riêng quan Hữu-Dật hậu đàng,

Đoạn rồi Tiến dặn các quan xem chừng.

Nửa đêm Tiến định đổi đường,

Rút về Nam-bố (4), chẳng tường Dật hay.

Dật lo phòng bị trong ngoài,

Chờ hoài chẳng thấy, quân bầy Tiến đâu.

Dật cho người dọ về tâu,

Mới hay Tiến đã rút lâu lắm rồi.

__________

(1) Tướng Nguyễn tên Nguyễn Hữu-Tiến

(2) Họ Trịnh tấn-công 5 làng : Cương-gián, Lũng-trâu, Mãn-trưởng,

An-điền và Phù-lưu.

(3) An-tràng thuộc huyện Thuỵ-nguyên, phủ Thiệu-hoá, Thanh-hoá, nơi vua

Lê Trung-tông lập Hành-điện từ năm 1553. Sau, vua Lê Anh-tông đóng-đô

luôn tại đó.

(4) Tức Nam-bố-chính.

209

Trịnh quân vây chặt khắp nơi,

Dật liền dùng kế, đổi dời nghi-binh.

Trịnh quân không dám tiến lên,

Dật đem quân chạy, về miền Hoành-sơn.

Nơi dây gặp Tiến đóng quân,

Trịnh vừa đuổi đến, cùng nghênh đánh nhầu.

Đôi bên xáp chiến thật lâu,

Trịnh quân yếu thế, bắt đầu lui quân.

Kỳ-hoa Trịnh thủ rất gần,

Tiến nơi Nhật-lệ, Dật phần Đông-cao (1).

Bây giờ bảy huyện Bắc-trào,

Lam-giang đổi chủ, Trịnh vào Nguyễn lui.

Trịnh Căn thấy Nguyễn khắp nơi,

Liệu bề khó đánh, nên thôi rút về.

Quang-Nhiêu (2) ở lại thủ bề,

Nghệ-an, Bắc-bố (3) cận-kề trước sau.

Đánh nhau lần sáu (4) Trịnh vào,

Trịnh Căn thống-lĩnh, quan trào thật đông (5).

Lần này Trạc rước Thần-tông,

Xuất-chinh hầu có nức lòng quân binh.

Trịnh quân ào-ạt kéo sang,

Lam-giang vượt khỏi, đóng làng Phúc-tư.

__________

(1) Tức 2 tướng Nguyễn là Nguyễn Hữu-Tiến và Nguyễn Hữu-Dật.

(2) Tướng Trịnh tên Đào Quang-Nhiêu.

(3) Tức Bắc-bố-chính.

(4) Năm 1661, Trịnh và Nguyễn đánh nhau lần sáu.

(5) Các tướng Trịnh có : Đào Quang-Nhiêu làm Tổng-suất, Lê Hiếu và

Hoàng Nghĩa-Giao làm Đốc-suất, Lê Sĩ-Triệt và Trịnh Tế làm Đốc-thị.

210

Dật làng Phúc-lộc dự-trù,

Chia quân đắp luỹ, ngăn thù khắp nơi.

Trịnh quân đánh mấy tháng trời (1),

Quân đừ lương hết, Trịnh thời lui quay.

Linh-giang Dật đuổi sát ngay,

Rồi dừng quân lại, Đàng Ngoài - Đàng Trong (2).

Thần-tông về đến Thăng-long,

Băng-hà (3), Tạc lập Huyền-tông (4) làm vì.

Tám năm sau đó liền khi,

Huyền-tông lại mất (5), trị-vì Gia-tông (6).

Đánh nhau lần bảy (7) Tạc hòng,

Rước vua (8) cùng mấy vạn quân rần-rần.

Trịnh Căn Nguyên-suý thuỷ-quân,

Bộ-binh Lê Hiến (9), bất-thần xuống Nam.

__________

(1) Trịnh kéo quân vào từ tháng 10/1661 đến tháng 3/1662.

(2) Đàng Ngoài từ sông Gianh (Linh-giang) trở ra Bắc, thuộc vua Lê Chúa

Trịnh. Còn Đàng Trong từ sông Gianh trở vào Nam thuộc chúa Nguyễn. Hai

bên ngầm lấy sông Gianh làm ranh giới.

(3) Lê Thần-tông làm vua lần nhứt (1619-1643) được 24 năm và lần nhì

(1649-1662) được 13 năm. Cả 2 lần ở hư-vị được 37 năm. Thọ 56 tuổi.

(4) Lê Huyền-tông (1663-1671), niên-hiệu Cảnh-trị.

(5) Lê Huyền-tông ở ngôi được 9 năm, thọ 18 tuổi.

(6) Lê Gia-tông (1672-1675), niên-hiệu Dương-đức, rồi Đức-nguyên.

Gia-tông là con thứ ba vua Thần-tông. Khi vừa được 2 tuổi thì

Thần-tông mất, được Trịnh Tạc đem về nuôi trong phủ. Lúc Huyền-tông

mất, không có con, Trịnh Tạc bèn lập Ngài lên làm vua, được 4 năm,

thọ 15 tuổi.

(7) Năm 1661, Trịnh và Nguyễn đánh nhau lần bảy.

(8) Tức vua Lê Gia-tông.

(9) Tướng Trịnh tên Lê Hiến làm Thống-suất.

211

Trịnh quân đánh luỹ Trấn-ninh,

Mấy phen sắp chiếm đưọc xong luỹ này.

Chúa Hiền thế-trận sắp ngay,

Hiệp (1) làm Nguyên-suý, tướng tài họp nhanh.

Hiền rằng : “Nên thủ hay công ?”

Các quan đề-nghị : “Thủ hơn công nhiều.

Dùng ‘Tiêu-hao-chiến’ địch tiêu,

Đường xa nên khó, đủ đều thảo-lương”.

Hiền sai hai tướng (2) chiến-trường,

Giữ nơi hiểm-yếu, tăng-cường lẫn nhau.

Chúa Hiền tiếp-ứng phía sau,

Hai bên hùng-hổ, bên nào cũng hăng.

Tháng chạp (3) trời rét căm-căm,

Gió mùa đông-bắc, môi bầm tay run.

Trịnh Căn vừa đến Linh-giang,

Có tin Căn bệnh, gia-tăng nguy-nàn.

Tạc sai Hiến (4) thủ Nghệ-an,

Hà-trung (5) Triệt (6) giữ, Tạc nhanh lui đàng.

Từ nay như lấy Linh-giang,

Phân chia Trịnh - Nguyễn, hai Đàng Ngoài - Trong.

Chiến-tranh tạm dứt (7), ai hơn ?

Nồi da xáo thịt, đau lòng Tổ-tiên.

__________

(1) Hiệp là con thứ tư của chúa Hiền.

(2) Tướng Nguyễn tên Nguyễn Hữu-Dật và Nguyễn Mỹ-Đức.

(3) Tức tháng chạp năm 1672.

(4) Tướng Trịnh tên Lê Hiến.

(5) Tướng Trịnh là Lê Sĩ-Triệt giữ Hà-trung (Thanh-hoá).

(6) Tướng Trịnh tên Lê Sĩ-Triệt.

(7) Trịnh và Nguyễn đánh nhau đúng 45 năm (1627-1672).

212

CÔNG-VIỆC HỌ TRỊNH Ở ĐẤT BẮC

Bên Tàu Thanh đã diệt Minh (1),

Sứ Thanh sang giục, vua Nam cống-triều.

Tạc sai lễ-vật mang nhiều,

Cầu-phong cống-lệ, để chiều lòng Thanh.

Khang-hy cho sứ lại sang (2),

Phong vua Lê chức quốc-vương Nam-trào.

Từ nay hai nước thông nhau,

Rối-ren biên-giới, cũng mau nhịn-nhường.

Cao-bằng Mạc Vũ (3) xưng vương,

Đem quân cướp-phá Thái-nguyên nhiều lần.

Tạc liền đem đại binh lên (4),

Đuổi nhanh họ Mạc, trốn bên Tàu liền.

Đặt quan cai-trị dân yên,

Cử quan Đốc-trấn Vũ Vinh Cao-bằng.

Bên Tàu Mạc lót bạc vàng,

Để quan tâu với vua Thanh lịnh truyền.

Xin Thanh bảo Trịnh trả liền,

Đất-đai họ Mạc ở miền Cao (5) xưa.

Nhà Thanh cho sứ sang đưa,

Thư về việc đất, trao vua Nam-triều.

__________

(1) Năm 1663, ở bên Tàu, nhà Thanh đã diệt xong nhà Minh.

(2) Năm 1667, vua Khang-hy nhà Thanh cho sứ sang Nam.

(3) Tức Mạc Kính-Vũ, con Mạc Kính-Khoan.

(4) Năm 1667, Trịnh Tạc dẫn quân lên đánh Mạc ở Cao-bằng.

(5) Tức Cao-bằng.

213

Hai bên bàn-cãi thật nhiều,

Sau cùng Trịnh trả đất theo yêu-cầu.

Mạc bèn nhận đất bốn châu (1),

Bên Tàu Tam-Quế (2) chẳng đầu nhà Thanh.

Quế bèn chiếm đất Vân-nam,

Mạc theo nhập với Ngô Tam-Quế liền.

Mạc, Ngô (3) hai kẻ liên-miên,

Chiếm mau Vân, Quảng (4), chống quyền nhà Thanh.

Đến khi Tam-Quế chết nhanh,

Nhà Thanh chiếm lấy hai thành Quảng, Vân.

Trịnh liền nhân dịp đem quân,

Dẹp trừ Mạc Vũ, lấy phần đất Cao (5).

Họ-hàng Mạc Vũ chạy mau,

Long-châu lánh nạn, Thanh-trào bắt nhanh.

Thanh liền giải Mạc cho Nam,

Trịnh cho trị tội Mạc làm loạn ngông.

Từ nay họ Mạc chẳng còn,

Ba đời sau chót (6), dung thân Cao-bằng.

Trịnh chia hai thứ quân binh,

Ưu-binh tuyển ở Nghệ, Thanh lọc sàng (7).

__________

(1) Bốn châu mà Mạc nhận gồm có : Thạch-lâm, Quảng-uyên, Thượng-lang

và Hạ-lang.

(2) Tức Ngô Tam-Quế chống Thanh ở đất Vân-nam và Quảng-tây.

(3) Tức Mạc Kính-Vũ và Ngô Tam-Quế.

(4) Tức hai tỉnh Vân-nam và Quảng-tây.

(5) Tức Cao-bằng.

(6) Ba đời họ Mạc sau cùng là Mạc Kính-Cung, Mạc Kính-Khoan và Mạc

Kính-Vũ.

(7) Lệ cứ ba suất đinh lấy một tên lính.

214

Binh này đóng ở Kinh-thành,

Làm quân túc-vệ, gác đền chúa vương.

Ưu-binh được cấp ruộng vườn,

Lại thêm chức-sắc, nên dường kiêu-binh.

Nhất-binh giữ trấn giữ dinh,

Hoặc là hầu-hạ các quan đón chào.

Luân-phiên có giặc gọi vào,

Phần về làm ruộng, ngõ hầu tự nuôi.

Đội quân gồm có hai mươi,

Cơ hai mươi đội, vệ thời sáu cơ.

Nước ta nhiều mỏ bấy-giờ,

Mỏ vàng mỏ bạc, mỏ chì khắp nơi (1).

Tàu sang khai-thác khơi-khơi,

Mười phần nhà nước thu lời một thôi.

Trịnh Cương sau định hẳn-hòi,

Chỗ đông thì có số người ba trăm.

Hai trăm ở chỗ vừa làm,

Còn như chỗ ít, một trăm lắm rồi.

Nhưng mà sau đó có nơi,

Tàu qua đông đến vạn người đào moi.

Rồi sinh giành-giựt lôi-thôi,

Quân binh (2) đến dẹp, mãi thời mới yên.

__________

(1) Tỉnh Tuyên-quang thì có mỏ đồng ở Tụ-long, mỏ bạc ở Nam-xương và

Long-sinh. Tỉnh Hưng-hoá thì có mỏ đồng ở Trinh-lan và Ngọc-uyển. Tỉnh

Thái-nguyên thì có mỏ đồng ở Sáng-lộc, Yên-hậu, Liêm-tuyền,

Tống-sinh, Vũ-nông; mỏ vàng ở Kim-mã, Tam-lộng và mỏ chì ở Cồn-minh.

Tỉnh Lạng-sơn có mỏ đồng ở Hoài-viên.

(2) Quân binh của Nam-triều.

215

Trịnh Doanh lập sở đúc tiền (1),

Ở hai vùng đất, nơi gần Kinh-sư.

Lấy xong Thuận-hoá (2) lập khu,

Đúc ra ba vạn tiền từ Cảnh-hưng.

Lại còn đúc bạc lạng dùng,

Lạng thời giá đúng mười đồng chẳng nguyên.

Mỗi đồng giá đáng hai tiền,

Lạng này có thể chặt riêng mảnh dùng.

Chữ Nho xưa học Ngũ-kinh,

Tứ-thư hay truyện, đều in bên Tàu.

Trịnh Giang nay khắc in mau,

Cấm mua sách vở bên Tàu đem sang.

Trịnh Sâm bèn lịnh các quan,

Hoàn, Du, Đôn, Sĩ (3) soạn trang sử liền.

Gọi là Quốc-sử tục-biên,

Để cho con cháu ngẫm-nghiền về sau.

__________

(1) Trước đây, ở trấn nào cũng có sở đúc tiền, cho nên có lắm sự

nhũng-lạm. Đến năm 1753, Doanh mới bỏ sở đúc tiền ở các trấn, mà

chỉ để có hai sở ở Kinh-sư thôi.

(2) Vùng đất này trước gọi là châu Ô và Rí, do Chế Mân dâng Trần

Anh-tông để cưới công-chúa Huyền-Trân. Năm 1307, Anh-tông đổi là

Thuận-châu và Hoá-châu, sau gọi là Thuận-hoá. Năm 1558, Nguyễn Hoàng

vào trấn, lấy đó làm kinh-đô. Đến Tây-sơn, đổi là Phú-xuân. Năm

1801, Gia-long đổi là Huế, dựa theo dân-gian gọi Thuận-hoá là Hoá,

rồi trại thành Huế.

(3) Tức 4 vị Nguyễn Hoàn, Nguyễn Du, Lê Quý-Đôn, Ngô Thời-Sĩ. Trước

đó, Vũ Quỳnh có làm sách Đại Việt thông-giám. Tới Phạm Công-Trứ

soạn Việt-sử toàn-thư. Rồi Lê Hi và Nguyễn Quí-Đức hợp soạn thêm 13

quyển thành Quốc-sử thực-lục. Cuối cùng 4 vị trên chép thành

Quốc-sử tục-biên.

216

Suốt trào họ Trịnh lúc đầu,

Tạc, Căn, Cương (1) chúa, ông nào cũng lo.

Những người tôi giỏi giúp cho (2),

Sửa-sang việc nước, quyết phò quân-vương.

Nhưng khi đến chúa Trịnh Giang,

Hại vua giết cả các quan trung tài (3).

Giang tàn-ác lại tiêu-xài,

Cho nên sưu-thuế, càng ngày tăng thêm.

Dân-tình khổ-sở ngày đêm,

Giặc đều khắp nước, nổi lên chẳng tòng.

Đường đi trạm-dịch không thông,

Làm đồn hoả-hiệu, trên tầng núi cao.

Để khi có việc nơi nào,

Thông-tin đốt lửa, báo nhau phòng thành.

Trịnh Giang dâm-dật quá chừng,

Giang nghe sấm-sét nổ đùng, Giang run.

Giang bèn ra lịnh điên-khùng,

Làm hầm dưới đất, trốn luồng thiên-lôi.

Hoạn-thần (4) quyền-quật bậy tồi,

Các quan (5) bèn truất Giang ngôi mất quyền.

Trịnh Doanh (6) được lập lên liền,

Để lo dẹp giặc, khắp miền nước non.

__________

(1) Tức Trịnh Tạc, Trịnh Căn, Trịnh Cương.

(2) Những tôi giỏi như Phạm Công-Trứ và Nguyễn Công-Hãng.

(3) Các quan bị giết như Nguyễn Công-Hãng và Lê Anh-Tuấn.

(4) Bọn hoạn-thần Hoàng Công-Phu.

(5) Tức Nguyễn Qui-Cảnh, Nguyễn Công-Thái và Võ Công-Tế.

(6) Trịnh Doanh (1740-1767), miếu-hiệu Nghị-tổ Ân-vương.

217

Trong triều tôn-thất nổi lên,

Mật, Qui, Chúc, Thế (1) đốt liền Kinh-đô.

Quyết lòng trừ Trịnh, Lê thờ,

Chẳng may bị lộ, chạy nhờ trốn thôi.

Bên ngoài giặc-giã khắp nơi,

Phù Lê Diệt Trịnh, hợp thời người dân.

Giặc to Dung, Chất (2) Sơn-nam,

Tuyển, Cừ, Oánh (3) ở Hải-dương vẫy-vùng.

Mật, Cầu (4) Thanh, Nghệ xưng hùng,

May nhờ quan giỏi như Hoàng, Phạm, Phan (5).

Cho nên họ Trịnh dần-dần,

Dẹp xong giặc-giã, yên dân yên nhà.

Kể qua giặc mạnh nơi xa,

Sơn-nam có giặc Ngân-già Đình-Dung (6).

Giết quan Đốc-lĩnh họ Hoàng (7),

Trịnh Doanh làm tướng, đem binh dẹp liền.

Đình-Dung bị chém mới yên,

Ngân-già nay đổi lại tên Gia-hoà.

__________

(1) Các quan toan đốt Kinh-đô như Lê Duy-Mật và Lê Duy-Qui (con vua

Dụ-tông), Lê Duy-Chúc (con vua Hi-tông), cùng với các quan như Phạm

Công-Thế và Võ Thước.

(2) Tức giặc Võ Đình-Dung và Hoàng Công-Chất ở Sơn-nam.

(3) Tức giặc Nguyễn Tuyển, Nguyễn Cừ và Võ Trác-Oánh.

(4) Tức giặc Lê Duy-Mật và Nguyễn Hữu-Cầu.

(5) Tức các quan Hoàng Nghĩa-Bá, Hoàng Ngũ-Phúc, Phạm Đình-Trọng,

Nguyễn Phan, Bùi Thế-Đạt...

(6) Năm 1740, giặc Ngân-già ở làng Ngân-già, Sơn-nam do Vũ Đình-Dung,

Đoàn Danh-Chấn và Tú Cao cướp phá rất dữ.

(7) Tức quan Đốc-lĩnh Hoàng Kim-Hoa bị giết.

218

Giặc loàn Ninh-xá Tuyển, Cừ,

Cừ giành Gia-phúc, Tuyển từ Chí-linh (1).

Xây dồn đắy luỹ chống kình,

Giặc nhiều mấy vạn, triều-đình khó xua.

Quan Hoàng Nghĩa-Bá (2) thế lừa,

Phá nhiều đồn giặc, nên thừa đuổi luôn.

Tuyển lui rừng núi chết buồn,

Còn Cừ chạy trốn Lạng-sơn lánh nàn.

Hết lương Cừ trốn Ngoạ-sơn (3),

Trọng (4) bèn bắt được, đóng gông mang về.

Từ rày Cừ, Tuyển yên bề,

Lại còn có giặc gớm-ghê Hữu-Cầu (5).

__________

(1) Giặc Nguyễn Cừ chiếm đất Đỗ-lâm ở Gia-phúc, còn Nguyễn Tuyển thì

giữ núi Phao-sơn ở Chí-linh.

(2) Tức quan Thống-lĩnh Hải-dương Hoàng Nghĩa-Bá.

(3) Tức dãy núi Ngoạ-vân-sơn, có hình cánh cung, ở giữa hai tỉnh

Hà-giang và Bắc-cạn.

(4) Phạm Đình-Trọng, người ở Kinh-diêu, Hiệp-sơn, đỗ Tiến-sĩ năm 1735,

làm Phó Đô-ngự-sử đời Lê Hiển-tông. Có công dẹp được nhiều

giặc-giã, nhất là bắt được đầu đảng Nguyễn Hữu-Cầu. Thăng Binh-bộ

Thượng thư, rồi bổ làm Đốc-suất Nghệ-an. Thọ 40 tuổi.

(5) Nguyễn Hữu-Cầu, tục gọi là Quận He, người Hải-dương. Xưa, Phạm

Đình-Trọng và Nguyễn Hữu-Cầu là hai người bạn cùng học một trường.

Người nào học cũng giỏi, nhưng tánh-hạnh lại khác nhau. Trọng thì

lễ-phép và hiếu-thảo. Trái lại, Cầu thì vô-lễ và ngỗ-nghịch. Thầy

thường chê Cầu rằng : “Thằng này có học mà không có hạnh, ngày sau

chắc là một đứa gian-nghịch”. Quả-nhiên, sau Cầu làm giặc cướp, còn

Trọng thì làm quan. Trớ-trêu, vua sai Trọng đi đánh, bắt được Cầu và

đóng cũi giải Cầu về.

219

Cầu là một kẻ anh-hào,

Cướp thuyền buôn gạo, đem trao dân nghèo.

Cho nên có lắm người theo,

Cùng Cừ (1) làm giặc, khắp đều đó đây.

Sau Cừ bị bắt, Cầu xoay,

Liền đem đồng-đảng về ngoài Đồ, Vân (2).

Tự xưng Đông-đạo tướng-quân (3),

Thanh-danh lừng-lẫy, triều-thần liền sai.

Quan Hoàng Ngũ-Phúc binh vây,

Cầu vòng đánh lại lấy ngay Bắc-thành (4).

Thị-cầu Trần, Võ (5) thua nhanh,

Phải quăng ấn-tín, lánh thân thoát nàn.

Kinh-sư thấy vậy vội-vàng,

Vời ngay Khuông, Phúc (6) binh đoàn về nhanh.

Phúc, Khuông Kinh-bắc lấy thành,

Tuy thua Cầu vẫn uy-danh lẫy-lừng.

Thình-lình Cầu phá quân Khuông (7),

Đuổi luôn Thống-lĩnh họ Đinh (8) bôn-đào.

__________

(1) Tức Nguyễn Cừ.

(2) Tức Đồ-sơn thuộc Kiến-an và Vân-đồn thuộc Quảng-yên.

(3) Năm 1743, Nguyễn Hữu-Cầu tự xưng là Đông-đạo Thống-quốc Bảo-dân

Đại-tướng-quân.

(4) Tức thành Kinh-bắc.

(5) Quan Trấn-phủ Trần Đình-Cẩm và Đốc-đồng Võ Phương-Đề vào đánh và

thua Nguyễn Hữu-Cầu ở Thị-cầu.

(6) Tức quan Hoàng Ngũ-Phúc và Trương Khuông.

(7) Tức giặc Nguyễn Hữu-Cầu phá quân Trương Khuông ở làng Ngọc-lâm,

thuộc huyện Yên-dũng.

(8) Tức Nguyễn Hữu-Cầu đuổi luôn quân của quan Thống-lĩnh Đinh Văn

Giai ở Xương-giang thuộc huyện Bảo-lộc.

220

Cầu về vây lại Thị-cầu,

Doanh (1) sai Trọng, Phúc (2) quân mau dẹp loàn.

Hữu-Cầu tướng cướp lừng danh,

Ra vào nguy-hiểm, dễ-dàng như chơi.

Nhiều khi vây chặt khắp nơi,

Một mình một ngựa, Cầu rời khỏi ngay.

Rồi trong vỏn-vẹn mấy ngày,

Cầu liền chiêu-dụ, có ngay vạn người.

Thảo-lương dân cấp dư nuôi,

Vì rằng Cầu đã giúp đời khi xưa.

Quan thần ai cũng ngán ngừa,

Chỉ duy Đình-Trọng, chẳng thua Hữu-Cầu.

Rồi Cầu ghét Trọng nên đào,

Mả-mồ mẹ Trọng, đổ ào xuống sông.

Trọng thề không đội trời chung,

Với Cầu một mất một còn trần-gian.

Cầu liền đút-lót bạc vàng,

Với quan Đỗ, Nguyễn (3) xin hàng chúa vua.

Trịnh Doanh chấp-thuận để ngừa,

Lại phong Cầu chức Nghĩa-hầu (4) tài-ba.

Doanh sai Sảng (5) dụ mang ra,

Bảo : Quan Đình-Trọng thôi hoà, ngừng nhanh.

__________

(1) Tức Trịnh Doanh.

(2) Tức Phạm Đình-Trọng và Hoàng Ngũ-Phúc.

(3) Năm 1749, Cầu đút-lót bạc vàng cho quan Đỗ Thế-Giai và quan

Nội-giám Nguyễn Phương-Đĩnh để xin hàng.

(4) Trịnh Doanh phong cho Cầu chức Hướng-nghĩa-hầu.

(5) Tức Trịnh Doanh sai quan Thiêm-tri Nguyễn Phi-Sảng mang tờ dụ ra cho

Phạm Đình-Trọng.

221

Đừng vây đừng đánh, Cầu hàng”,

Sảng mang dụ đến, Trọng khăng cãi liền.

Trọng rằng : “Làm tướng trận tiền,

Có khi mệnh-lệnh vua truyền không ưng.

Ông vâng mệnh gọi giặc hàng,

Thì ông cứ việc đi làm phận ông.

Còn tôi đánh dẹp giặc xong,

Thì tôi cứ đánh, ai công nấy tùng”.

Trọng liền mộ lính bốn vùng (1),

Đặt làm bốn đội, được dùng quân thêm.

Phủ-liêu Giai (2) thấy thế gièm,

Nhưng Doanh vốn biết, thơ khen Trọng liền.

Cầu tuy đã chịu về hàng,

Nhưng còn cướp phá, xóm làng Sơn-nam.

Trọng liền đánh chiếm Cẩm-giàng (3),

Cầu bàn thủ-hạ, kế rằng : “Ta thua.

Tin này sẽ có người đưa,

Về Kinh (4) ai nấy chẳng ngừa phòng binh.

Nay ta lẻn đánh thình-lình,

Chắc ta sẽ thắng, chiếm Kinh dễ-dàng”.

Ngay đêm hôm ấy Cầu sang,

Bồ-đề vừa đến, sáng-choang xóm làng.

Trịnh nghe tin báo mất thần,

Liền ra giữ bến Nam-tân chận đàng.

__________

(1) Phạm Đình-Trọng mộ lính ở các vùng thuộc bốn huyện Thanh-hoà,

Tứ-kỳ, Vĩnh-lại và Thượng-hồng.

(2) Tức Đỗ Thế-Giai ở phủû-liêu nói gièm với Trịnh về Trọng.

(3) Cẩm-giàng thuộc Hải-dương.

(4) Tức Kinh-đô Thăng-long.

222

Trọng nghe tin cũng vội-vàng,

Đem quân bọc hậu, Cầu đành chạy giong.

Từ khi thua trận Cầu cùng,

Hợp Hoàng Công-Chất, Thần Thanh (1) cướp liền.

Phạm, Hoàng (2) quân xuống trận tiền,

Bao vây đánh Chất, về miền đất Thanh.

Còn Cầu chạy tuốt Nghệ-an,

Tại đây Cầu hợp với Diên (3) cướp vùng.

Trọng mang quân đánh tới cùng,

Hữu-Cầu thoát chạy, đến làng Hoàng-mai.

Cùng đường tướng cướp tại đây,

Cầu liền bị bắt, nhốt ngay cũi cùm (4).

Nộp về chúa Trịnh lập công,

Thế là Đình-Trọng dẹp xong Hữu-Cầu.

Cùng thời giặc cướp với nhau,

Sơn-tây còn có cướp lâu Tế, Bồng (5).

Quan triều Tá-Lý (6) tấn-công,

Bắt hai tên ấy, dẹp xong giặc phường (7).

Bấy-giờ thủ-hạ Danh-Phương (8),

Bèn đem dư-đảng về vùng núi Tam (9).

__________

(1) Tức hai huyện Thần-khê và Thanh-quan.

(2) Tức hai quan Phạm Đình-Trọng và Hoàng Ngũ-Phúc.

(3) Tên Diên cướp ở Hương-lãm thuộc huyện Nam-đường.

(4) Năm 1751, Nguyễn Hữu-Cầu bị Phạm Đình-Trọng bắt.

(5) Năm 1740, tên Tế và tên Bồng hợp cướp ở Sơn-tây.

(6) Tức quan Chinh-tây Đại-tướng-quân Võ Tá-Lý.

(7) Bắt hai tên cướp tại huyện An-lạc, thuộc phủ Vĩnh-tường.

(8) Thủ-hạ tên Tế là Nguyễn Danh-Phương, tục gọi Quận Hẻo.

(9) Tức núi Tam-đảo.

223

Bề ngoài nói dối xin hàng,

Bề trong lương-thảo, mộ quân không ngừng.

Mấy năm (1) sau đó Danh-Phương,

Dẫn quân về chiếm, cướp hương Việt-trì.

Rồi sang Bạch-hạc liền khi,

Quan Văn Đình-Ức quân đi dẹp loàn.

Danh-Phương rút giữ Thanh-linh (2),

Đại đồn núi Ngọc (3), trung đồn Hương-canh.

Ngoại đồn ở Ức-kỳ gần,

Rồi xưng Khải-vận đại-nhân (4) một vùng.

Đặt quan thâu thuế xây cung,

Thanh-danh lừng-lẫy, anh-hùng mười năm.

Trịnh Doanh liền dẫn đại quân (5),

Thái-nguyên theo ngã, chiếm nhanh Ức-kỳ.

Hương-canh tiến đến liền khi,

Đạn tên Phương bắn, Doanh thì khó lên.

Rồi Doanh liền lấy gươm thiêng,

Trao cho quan Nguyễn Phan tuyên bảo rằng :

“Đồn này nếu phá không xong,

Thì đây quân-pháp, tội công trị liền”.

Nguyễn Phan quân sấn trận tiền,

Chiến-bào bèn cởi, ngựa yên chẳng cần.

Phan theo đi bộ cùng quân,

Đoạn Phan nghiêm lịnh, vang vang bảo rằng :

__________

(1) Tức vào năm 1744.

(2) Làng Thanh-linh, huyện Bình-xuyên, đất Thái-nguyên.

(3) Tức núi Ngọc-bội giáp huyện Bình-xuyên và Tam-dương.

(4) Danh-Phương tựï xưng là Thuận-thiên Khải-vận đại-nhân.

(5) Năm 1750, Trịnh Doanh tự dẫn đại quân đi đánh Phương.

224

Quan quân danh-tánh đàng-hoàng,

Ghi trong sổ sách, rõ-ràng từng tên.

Việc gì đã có pháp-quân,

Chúng bây là của riêng phần ta tin.

Hôm nay ta phải bỏ mình,

Giúp non giúp nước, triều-đình vua ban.

Chúng bây cũng phải báo ân,

Cho ta những lúc, bây gần với ta.

Vậy ai mẹ yếu cha già,

Con thơ vợ dại, lui ra an-toàn.

Còn thì một trận liều thân,

Báo đền ơn nước, xứng phần mày râu”.

Quan quân chẳng có ai lui,

Xin cùng xông với hiểm-nguy chủ rày.

Quân Phan chiếm được đồn (1) ngay,

Danh-Phương liền rút, đồn ngoài khác thôi (2).

Trịnh Doanh tiến thúc tức-thời,

Phan (3) sai thủ-hạ, huơ ngời đoản-gươm.

Quân ào đi trước chiến-trường,

Đại quân tiếp-hậu, hỗ-tương đánh dồn.

Danh-Phương trốn núi Độc-tôn (4),

Bắt Phương tướng cướp, tay còng cổ gông.

Trịnh Doanh trở gót Thăng-long,

Trên đường gặp Trọng (5), cũi gông Cầu gằm.

__________

(1) Tức đồn Hương-canh.

(2) Tức đồn Ngọc-bội.

(3) Tức tướng Trịnh tên Nguyễn Phan.

(4) Núi Độc-tôn thuộc làng Tĩnh-luyện, huyện Lập-thạch, Vĩnh-yên. Nơi

này, tên cướp Nguyễn Danh-Phương bị bắt.

(5) Tức Phạm Đình-Trọng.

225

Doanh liền mở tiệc khao quân,

Bắt Phương (1) dâng rượu, Cầu (2) nâng thổt kèn.

Chiến-trường vui tiệc vang rền,

Thăng-long về đến, chém liền Cầu, Phương.

Cùng thời tướng cướp họ Hoàng,

Tên là Công-Chất, Sơn-nam vẫy-vùng.

Tung-hoành nơi đất Xuân-trường,

Chất bèn bắt giết quan Hoàng (3) Sơn-nam.

Vua sai quân-sĩ tiến tràn,

Chất liền bỏ chạy, vào Thanh lánh nàn.

Rồi ra Hưng-hoá hợp đàn,

Chất cùng giặc cướp tên Thành mạnh thêm.

Sau (4) Thành bị bắt, Chất bèn,

Chạy lên giữ động Mãnh-thiên (5) núi đồi.

Lúc này đồ-đảng vạn người,

Mặc tình cướp phá, khắp thời Hưng, Thanh (6).

Sâm (7) sai Thống-lĩnh họ Đoàn (8),

Đem quân lên đánh, dẹp toàn Mãnh-thiên.

Quan quân nơi đấy báo liền,

Hoàng Công-Chất đã chết yên đâu còn.

__________

(1) Tức tướng cướp tên Nguyễn Danh-Phương.

(2) Tức tướng cướp tên Nguyễn Hữu-Cầu.

(3) Năm 1745, tướng cướp Hoàng Công-Chất giết quan trấn-thủ Sơn-nam là

Hoàng Công-Kỳ.

(4) Năm 1761, giặc cướp tên Thành bị bắt.

(5) Động Mãnh-thiên ở về phía bắc Hưng-hoá.

(6) Tức Hưng-hoá và Thanh-hoá.

(7) Tức Trịnh Sâm.

(8) Năm 1769, Sâm sai quan Thống-lĩnh Đoàn Nguyễn-Thục đi đánh cướp.

226

Con là Công-Toản (1) tí-hon,

Chống ngăn không nổi, chạy lòn Vân-nam.

Từ nay đồ-đảng tan hàng,

Dân lành yên-ổn, khắp vùng Hưng, Thanh (2).

Còn Lê Duy-Mật hoàng-thân,

Sau mưu giết Trịnh (3), không thành vào Thanh.

Đồng mưu đồng đảng chết dần,

Bấy-giờ Mật bắt quan-thần Phạm đang (4).

Mật rằng : “Ông đã mang danh,

Là người khoa-giáp, sao đành nghịch theo ?”

Phạm quan cười nói tỉnh-queo :

“Đã lâu danh-phận không nêu rõ tài.

Lấy gì phân thuận nghịch đây ?”

Nói rồi giương cổ, chịu thây hành-hình.

Mật bèn chiêu-tập quân-binh,

Kéo nhau về đánh Sơn, Hưng (5) hai vùng.

Mật cùng giặc cướp tên Tương,

Hợp nhau phòng giữ, khu đồn Ngọc-lâu (6).

Rồi sau họ Trịnh kéo vào,

Ngọc-lâu Trịnh chiếm, chém đầu tên Tương.

Mật vào đất Nghệ thân nương,

Dời sang vùng núi (7) Trấn-ninh an-toàn.

__________

(1) Con Hoàng Công-Chất là Hoàng Công-Toản.

(2) Tức Hưng-hoá và Thanh-hoá.

(3) Năm 1738, nhóm Hoàng-thân Lê Duy-Mật toan giết Trịnh.

(4) Tức quan Phạm Công-Thế.

(5) Năm 1740, Duy-Mật đánh Sơn-tây và Hưng-hoá.

(6) Đồn Ngọc-lâu thuộc huyện Thạch-thành.

(7) Tức Duy-Mật vào giữ núi Trình-quang thuộc Trấn-ninh.

227

Trịnh Doanh (1) thư Nguyễn mượn đàng,

Quân vào đánh Mật, dân lành được an.

Võ-vương từ-chối liên-can,

E rằng Trịnh cớ quân mang đánh mình.

Mật (2) toan liên-kết đồng-minh,

Viết thư cầu-cứu Võ-vương đỡ-đần.

Võ-vương chẳng chịu vì cần,

Phải gìn trung-lập, Trịnh lầm rối-ren.

Trịnh Doanh vừa mất (3), Sâm lên (4),

Mật đem quân đánh Thanh, Hương (5) rồi về.

Sâm thư dụ Mật không nghe,

Bèn sai Thế-Đạt (6) quân qua Nghệ liền.

Nguyễn Phan Thanh-hoá tiến lên,

Còn Hoàng Đình-Thể, qua miền đất Hưng (7).

Ba đoàn sang đánh Trấn-ninh,

Đạt, Phan vây núi Trình-quang siết dần.

Mật không nghênh-chiến lặng im,

Nào ngờ con rể nỡ tâm phản-loàn.

Rể bèn mở cửa luỹ toang,

Trịnh quân ồ-ạt, vào nhanh trong liền.

Mật hay nội-biến nên bèn,

Cùng con và vợ, thiêu trên lửa hồng.

__________

(1) Năm 1753, chúa Trịnh thư cho chúa Nguyễn hỏi mượn đường đánh Mật.

(2) Năm 1764, Mật thư cầu-cứu chúa Nguyễn, nhưng Nguyễn không thuận.

(3) Trịnh Doanh mất năm 1767.

(4) Trịnh Sâm (1767-1782), miếu-hiệu Thánh-tổ Thịnh-vương.

(5) Tức đất Thanh-chương và Hương-sơn.

(6) Năm 1769, Trịnh Sâm sai Bùi Thế-Đạt dẫn quân qua Nghệ-an.

(7) Tức đất Hưng-hoá.

228

CÔNG-VIỆC CHÚA NGUYỄN Ở PHÍA NAM

Nguyễn riêng một cõi phía trong,

Lưu-truyền đời nọ, qua từng đời kia.

Cho nên mọi việc đều chia,

Tự mình xếp-đặt, như vua một trào.

Trước kia quan Bắc bổ vào,

Từ khi chúa Sãi, thuế-sưu chối-từ.

Thì quan chúa đặt mọi bề,

Nơi dinh chúa đóng, đủ nghề tam-ty (1).

Quân-binh chia đúng năm cơ (2),

Số quân ước độ, non ba vạn người.

Chúa cho đúc súng hẳn-hòi (3),

Mở trường tập bắn, tập voi, ngựa thuần.

Hằng năm thao-dượt đề-phòng,

Chống nhau họ Trịnh, phải lường chiến-tranh.

Khoa thi hai bậc phân ranh,

Chính-đồ lại với Hoa-văn rõ-ràng (4).

Thuế điền, thuế thổ rành-rành,

Ruộng nào đất xấu, thuế thành không tăng (5).

__________

(1) Tam-ty : 1. Xá-sai ty : giữ việc từ tụng văn án. Có Đô-tri,

Ký-lục làm đầu. 2. Tướng-thần-lại ty : giữ việc thu tiền thu thuế,

chi-phát lương-thực cho quan các đạo. Có quan Cai-bạ làm đầu. 3.

Lệnh-sử ty : giữ việc tế-tự, tết

nhất và việc chi-cấp lương cho quân ở chính-dinh. Có quan Nha-uý làm

đầu.

(2) Năm cơ là : trung cơ, tả cơ, hữu cơ, tiền cơ và hậu cơ.

(3) Năm 1631, chúa Sãi lập ra sở đúc súng đại-bác.

(4) Thi đậu Chính-đồ được bổ Tri-phủ, Tri-huyện, Huấn-đạo, Lễ-sinh. Thi

đậu Hoa-văn được bổ làm Tam-ty (phủ chúa).

(5) Đất hoang khai-khẩn thì thành tư-điền cho dân làm chủ.

229

Phía Nam nhiều mỏ bạc vàng,

Chúa đều đánh thuế, nên càng giàu hơn.

Lại còn thuế cảng tàu buôn,

Tàu từ Thượng-hải, Quảng-đông bán hàng.

Tàu neo phải nộp ba ngàn,

Tàu đi thì nộp ba trăm quan tiền.

Ma-cao, Nhật-bản bốn ngàn,

Tàu đi thì nộp bốn trăm quan tiền.

Tiêm-la thì nộp hai ngàn,

Tàu đi thì nộp hai trăm quan tiền.

Phương Tây tàu đến bốn ngàn,

Tàu đi thì nộp tám trăm quan ròng.

Tính chung trong sáu năm tròn (1),

Số vàng dự-trữ (2), tiền đồng (3) nhiều hơn.

Tiền tiêu trong nước kẽm đồng,

Khắc trên hai chữ Thái Bình rõ danh.

Chúa Hiền (4) sang đánh Chiêm-thành (5),

Vua Chiêm Bà-Thấm, lấn giành Phú-yên.

Hiền sai Hùng-Lộc (6) dẫn quân,

Đánh cho một trận, đất dâng xin hàng.

Chúa Hiền phân đất hai ranh,

Phan-lang trở xuống, đất dành cho Chiêm.

__________

(1) Tính đổ-đồng từ năm 1746 đến năm 1752.

(2) Số vàng dự-trữ được là 14.276 lượng.

(3) Số tiền thặng-dư được là 21.150 đồng.

(4) Tức chúa Hiền Nguyễn-phúc Tần.

(5) Tức vào năm 1653.

(6) Tức quan Cai-cơ của chúa Nguyễn tên Hùng-Lộc.

(7) Phan-lang tức là Phan-rang.

230

Từ Phan-lang đến Thái-ninh (1),

Thuộc về chúa Nguyễn, nối dòng Phúc Trăn (2).

Bà-Tranh (3) lệ cống chối phăng,

Chu (4) sai Hữu-Kính (5) dẫn quân tiến vào.

Đánh cho một trận Chiêm nhào,

Bà-Tranh bị bắt, dẫn trào Phú-xuân.

Chúa nay đổi đất Chiêm-thành,

Ra làm Thuận-phủ, đặt quan trị quyền.

Chúa cho Chiêm Tả Trà-Viên,

Cùng là Bà-Tử (6) chức quan Khâm thần (7).

Ba người con của Bà-Ân (8),

Làm quan Đề-đốc, quản phần đất Chiêm.

Buộc Chiêm phong-tục đổi liền,

Áo quần ngôn-ngữ, để thành người Nam.

Đặt ra Bình thuận phủ nhanh (9),

Đổi tên Phan-lý, Phan-lang (10) ra là.

__________

(1) Thái-ninh-phủ tức phủ Diên-khánh, nay là Khánh-hoà, do vua

Minh-mạng đặt năm 1832. Năm 1763, chúa Nguyễn đặt là dinh Thái-khang.

Sau, vua Quang-trung đổi là Bình-khang. Năm 1808, nhà Nguyễn gọi là trấn

Bình-hoà, tỉnh-lỵ Nha-trang.

(2) Nguyễn-phúc Trăn (1687-1691), truy-tôn Anh-tông.

(3) Năm 1693, vua Chiêm là Bà-Tranh tự bỏ lệ tiến-cống.

(4) Nguyễn-phúc Chu (1691-1725), truy-tôn Quốc-chúa.

(5) Tức Tổng-binh Nguyễn Hữu-Kính, con Nguyễn Hữu-Dật.

(6) Tả Trà-Viên và Kế Bà-Tử là bà con vua Chiêm Bà-Tranh.

(7) Tức chức quan Khâm-lý.

(8) Bà-Ân là thân-tộc của vua Chiêm Bà-Tranh.

(9) Năm 1697, chúa Nguyễn đặt ra phủ Bình-thuận.

(10) Phan-lý tức Phan-rí và Phan-lang là Phan-rang.

231

Huyện tên Yên-phúc, Hoà-đa,

Từ nay Chiêm-quốc, nước nhà mất tên.

Phía Nam Chân-lạp mông-mênh,

Ở vào quãng dưới Mê-kông đất màu.

Nhân khi Trịnh, Nguyễn tranh nhau,

Người dân phải bỏ đi vào phía Nam.

Thường thường khẩn đất để làm,

Mô-xoài và ở quanh vùng Đồng-nai (1).

Khi vua Chân-lạp chẳng may (2),

Mất rồi chú cháu, tranh ngai đánh vùi.

Kẻ sang cầu-cứu Nguyễn thời,

Chúa (3) sai quan lính (4), tới nơi dẹp loàn.

Quân ta chiếm Mỗi-xuy (5) tràn,

Bắt ngay vua Nặc Ông-Chân đem về.

Quảng-bình quản-thúc rồi tha,

Buộc Chân triều-cống, vua ta năm lần.

Và nên cho phép người Nam,

Sang bên xứ ấy, ruộng làm sinh-nhai.

Người kia tên Nặc Ông-Đài,

Đi qua cầu-viện, nhờ tài Tiêm-la (6).

Xin Tiêm mau giúp quân qua,

Dẹp mau Ông-Nộn (7) để mà giành ngôi.

__________

(1) Mô-xoài tức Bà-rịa và Đồng-nai tức Biên-hoà ngày nay.

(2) Năm 1658, vua xứ Chân-lạp mất.

(3) Tức chúa Hiền Nguyễn-phúc Tần.

(4) Quan lính độ 3.000 người.

(5) Mỗi-xuy thuộc huyện Phước-chánh, tỉnh Biên-hoà.

(6) Năm 1674, Nặc Ông-Đài qua cầu-viện Tiêm-la (Thái-lan).

(7) Tức Nặc Ông-Nộn.

232

Nặc Ông-Nộn chạy nhanh nơi,

Đến ngay dinh Thái-khang (1) thời cầu Nam.

Chúa Hiền sai Nguyễn Dương-Lâm,

Cùng quan Đình-Phái (2), quân nhằm chia hai.

Mau sang đánh Nặc Ông-Đài,

Quân ta phá được đồn Sài-gòn (3) xong.

Sẵn đà ta tiến Nam-vang,

Ông-Đài bỏ chạy, chết tan trong rừng.

Ông-Thu dòng chính ra hàng,

Cho nên được lập lên làm quốc-vương.

Nặc Ông-Nộn đệ-nhị nhường,

Hằng năm tiến-cống, điện-vương Sài-gòn.

Bên Tàu tổng-trấn nhà Minh,

Tên Dương Ngạn-Địch, chống kình nhà Thanh.

Làm quan tại chức Long-môn,

Bèn cùng Hoàng Tiến, Quảng-đông binh quyền.

Hai quan cùng xuống chiến-thuyền,

Chạy qua tị-nạn, bên miền Việt-nam.

__________

(1) Dinh Thái-khang nay là Khánh-hoà.

(2) Tức quan Nguyễn Đình-Phái.

(3) Có nhiều giả-thuyết về địa-danh Sài-gòn : 1/ Trước tiên có tên

là Sài-côn, theo tiếng Prei-kor (rừng bông gòn) hay Prei-Nokor

(hoàng-lâm), nguyên là tư-dinh của Phó-vương Cao-miên, gần chùa

Cây-mai. 2/ Năm 1778, người Minh-hương từ Biên-hoà về đây, xây bờ

gạch cao để ngăn nước kinh Tàu-hủ, nên người Tàu gọi là Thày-ngòn

(đê-ngạn). Do âm này mà người Pháp đọc trại ra là Saigon. 3/ Dù

Sài-côn hay Sài-gòn đều phiên-âm tiếng Tây-cung, là vòng thành của

Phó-vương Cao-miên. Sau, vua Cao-miên dâng đất này làm cống-lễ cho vua

Nam.

233

Chúa Hiền nhân muốn khẩn-hoang,

Bèn cho vào ở đất Đông-phố (1) liền.

Chia nhau chúng ở các miền,

Mỹ-tho (2), Lộc-dã (3), Ba-lân (4) phố-phường.

Chà-và, Nhật-bản, Tây-phương,

Đến cùng buôn-bán, giao-thương tưng-bừng.

Rồi sau Hoàng Tiến giết Dương (5),

Đóng tàu đúc súng, đánh cùng Nặc Ông (6).

Ông-Thu hào luỹ chống ngăn,

Lại còn có ý dùng-dằng chúa Nam.

Phúc Trăn (7) sai tướng đem quân,

Dùng mưu giết được họ Hoàng (8) chết tiêu.

Bắt vua Chân-lạp cống-triều,

Dẹp yên Chân-lạp, đất nhiều hoang-du.

Đến đời chúa Nguyễn-phúc Chu,

Sai quan Hữu-Kính (9) vào khu Đông gìn.

Kính chia Đông-phố huyện dinh,

Đồng-nai thành huyện Phúc-long riêng mình.

__________

(1) Đất Đông-phố tức đất Gia-định.

(2) Mỹ-tho thuộc Định-tường.

(3) Lộc-dã thuộc Đồng-nai.

(4) Ba-lân thuộc Biên-hoà.

(5) Năm 1688, quan Tàu là Hoàng Tiến giết quan Tàu Dương Ngạn-Địch. Hai

quan Tàu này đều qua Nam xin tị-nạn nhà Thanh.

(6) Tức Nặc Ông-Thu, vua xứ Chân-lạp.

(7) Tức chúa Nghĩa Nguyễn-phúc Trăn.

(8) Tức quan Tàu tên Hoàng Tiến thuộc xứ Quảng-đông.

(9) Tức quan Nguyễn Hữu-Kính.

(10) Tức đất Đông-phố, tên cũ của đất Gia-định và Biên-hoà từ năm

1698 trở về trước.

234

Sài-gòn tên huyện Tân-bình,

Đặt thêm hai trấn (1), tình-hình an-ninh.

Sai quan cai-trị dân-sinh,

Lưu dân chiêu-mộ Quảng-bình vào thêm.

Người Tàu ở đất Trấn-biên,

Thanh-hà là xã, ở yên ruộng vườn.

Còn người Phan-trấn Minh-hương,

Người Tàu là khách-trú thường Việt-nam.

Có đoàn là khách Quảng-đông,

Tên là Mạc Cửu (2), chẳng tòng Mãn-Thanh.

Cửu thuyền Chân-lạp dung thân,

Thấy nơi Sài-mạt (3), có dân thương thuyền.

Mở sòng đánh bạc thu tiền,

Lấy tiền chiêu-mộ, lập riêng bảy làng.

Làng này thành huyện Hà-tiên,

Cửu sau thuần-phục, thuộc quyền chúa Nam.

Chúa phong Mạc Cửu Tổng-binh,

Và cho giữ đất Hà-tiên toàn quyền.

Sau khi Mạc Cửu quy-tiên,

Chúa phong Thiên-tứ (4) Đô (5) quyền lên thay.

Tứ lo thành đắp luỹ xây,

Làm đường mở chợ, rước thầy dạy Nho.

__________

(1) Tức 2 trấn : Trấn-biên-dinh (Biên-hoà) và Phan-trấn-dinh (Gia-định).

(2) Mạc Cửu (1655-1735), người Quảng-đông, chống Mãn-Thanh, sang

Sài-mạt (Chân-lạp) tị-nạn. Cửu mộ dân lập được 7 xã. Sau,

thuần-phục chúa Nguyễn và chúa cho làm Tổng-trấn Hà-tiên.

(3) Năm 1709, Sài-mạt đổi thành Hà-tiên thuộc chúa Nguyễn.

(4) Tức Mạc Thiên-tứ, con của Mạc Cửu và mẹ là người Việt-nam.

(5) Tức chức Đô-đốc.

235

Hà-tiên quan ấm dân no,

Nay còn di-tích Mạc thờ Hà-tiên.

Bấy-giờ Chân-lạp loạn luôn (1),

Ông-Thu (2) lại chẳng phục-tùng chúa Nam.

Chúa sai Hữu-Kính (3) đem quân,

Sang liền đánh chiếm, lấy thành Nam-vang.

Ông-Thu bỏ chạy, Yêm (4) hàng,

Rồi Thu sợ quá, sẵn-sàng hàng luôn.

Ít lâu Ông-Nộn quy-tiên,

Thu (5) phong con Nộn là Yêm quan thần.

Và đem con gái gả gần (6),

Ông-Thu già-yếu, ngôi phần con Thâm (7).

Thâm nghi Yêm phản nên ngầm,

Đem quân đánh úp, Thâm tầm Tiêm-la.

Ông-Yêm phải chạy sang ta,

Đến ngay Gia-định, cầu qua giúp nàn.

Chúa sai quan Nguyễn Cửu-Vân,

Đem quân sang đánh Ông-Thâm rượt nà.

Cửu-Vân đuổi sạch Tiêm-la,

Rồi đem Yêm trở về qua La thành (8).

__________

(1) Tức vào năm 1699.

(2) Tức Nặc Ông-Thu, vua nước Chân-lạp.

(3) Tức quan Nguyễn Hữu-Kính.

(4) Tức Nặc Ông-Yêm, con của Nặc Ông-Nộn.

(5) Tức Nặc Ông-Thu.

(6) Tức Nặc Ông-Thu gả con gái mình cho Nặc Ông-Yêm.

(7) Tức Nặc Ông-Thâm, con của Nặc Ông-Thu.

(8) Tức đem Nặc Ông-Yêm về thành La-bích.

236

Ông-Thâm dựa thế Tiêm nhằm,

Về vây và đánh Ông-Yêm nguy-nàn (1),

Ông-Yêm cho sứ lại sang,

Tới thành Gia-định, kêu van cứu tình.

Quan Đô Phiên-trấn họ Trần (2),

Hợp quan Phó-tướng Trấn-biên Nguyễn (3) ngầm.

Đem quân sang đánh Thu, Thâm (4),

Chiếm thành La-bích, dành Yêm ngôi phần.

Thu, Thâm sợ-hãi bỏ thành,

Tiêm-la sang trốn, Yêm làm vua ngay.

Ông-Yêm mất, con Tha thay (5),

Ông-Thâm về đánh, giành ngai vua quyền.

Ông-Tha Gia-định đến liền,

Cầu xin chúa Nguyễn, giúp giùm ngôi ơn.

Lâu sau Thâm mất các con,

Đôn, Hiên, Yếm (6) quyết, mất còn tranh nhau.

Chúa sai Hữu-Doãn (7) qua mau,

Ba tên bỏ chạy, ngôi trào về Tha.

Nhưng rồi vừa mấy tháng qua,

Nặc Nguyên (8) dẫn-dắt Tiêm-la về tràn.

__________

(1) Tức vào năm 1714.

(2) Tức quan Đô-đốc Phiên-trấn (Gia-định) Trần Thượng-Xuyên.

(3) Tức quan Phó-tướng Trấn-biên (Biên-hoà) Nguyễn Cửu-Phú.

(4) Tức Nặc Ông-Thu và Nặc Ông-Thâm.

(5) Năm 1736, Nặc Ông-Yêm mất, con là Nặc Ông-Tha thay.

(6) Tức Nặc Đôn, Nặc Hiên và Nặc Yếm.

(7) Tức quan Nguyễn Hữu-Doãn.

(8) Nặc Nguyên là con thứ hai của Nặc Ông-Thâm.

237

Ông-Tha bị đuổi lại sang,

Tới nơi Gia-định thân tàn mạng vong.

Nặc Nguyên hà-hiếp Côn-man (1),

Thông-đồng chúa Trịnh, hai đàng liên-minh.

Nguyễn nghe liền cử Cư-Trinh (2),

Đem quân sang đánh, Nặc Nguyên bỏ thành.

Nguyên bèn chạy đến Hà-tiên,

Liền nhờ Thiên-Tứ (3), giúp liền cho Nguyên.

Tứ thư gửi chúa ý rằng :

“Nguyên dâng hai phủ Lôi, Tầm (4) chuộc công”.

Chúa còn lưỡng-lự muốn không,

Cư-Trinh tâu sớ, xin tòng kế dâng.

Nghĩa là “tàm thực” lấy dần,

Như tằm ăn lá, chắc phần được hơn.

Chúa nghe bèn nhận phủ dâng,

Nguyên về Chân-lạp, mãn-phần chú thay (5).

Nhuận xin chúa Nguyễn phong ngai,

Nhưng tên Hinh (6) rể, giết rày cướp ngôi.

Phúc-Du (7) quân đánh tới nơi,

Nặc Hinh thua chạy, mạng thời chẳng nguyên.

__________

(1) Côn-man là nơi những người Chiêm-thành sang tụ-họp làm ăn.

(2) Tức quan Nguyễn Cư-Trinh.

(3) Tức Mạc Thiên-Tứ.

(4) Tức hai phủ Lôi-lạp (Sói-rạp) và Tầm-bôn (Tân-an).

(5) Năm 1759, Nặc Nguyên mất, chú là Nặc Nhuận lên thay.

(6) Con rể Nặc Nhuận tên là Nặc Hinh.

(7) Tức quan Trương Phúc-Du.

238

Thuộc-nhân giết Nặc Hinh liền,

Nặc Tôn (1) chạy đến Hà-tiên cậy hòng.

Tứ (2) dâng thư lập Nặc Tôn,

Chúa bèn chấp-thuận, Tôn phong nối dòng.

Nặc Tôn dâng đất Tầm-phong (3),

Tạ ơn chúa đã có lòng cứu-tinh.

Chúa sai quan Nguyễn Cư-Trinh (4),

Long-hồ dời đến xứ xinh Tầm-bào (5).

Đặt ra ba đạo liền nhau (6),

Nặc Tôn năm phủ, dâng mau Mạc (7) liền.

Mạc Thiên đất ấy dâng chuyền,

Dâng cho chúa Nguyễn, chúa truyền lại ngay (8).

__________

(1) Nặc Tôn là con của Nặc Nhuận.

(2) Tức Mạc Thiên-Tứ dâng thư lên chúa Nguyễn.

(3) Tức đất Tầm-phong-long, nay là các tỉnh An-giang, Sa-đéc và một

phần tỉnh Kiến-phong.

(4) Nguyễn Cư-Trinh (1716-1767), hiệu Đạm-am, sinh tại xã An-hoà, huyện

Hương-trà, Thừa-thiên. Năm 1740, đỗ cử-nhân, được bổ Tri-huyện

Triệu-phong, Quảng-trị. Năm 1750, Tuần-phủ Quảng-ngãi và bình được

giặc Đá-vách. Năm 1753, dẹp loạn ở Chân-lạp. Ông dùng mưu “tàm

thực” để hoàn-thành cuộc Nam-tiến và mở rộng bờ-cõi ở phía nam. Về

văn-học, ông có sáng-tác truyện Sãi Vãi và Đạm-am văn-tập để

truyền lại cho đời sau.

(5) Tầm-bào là chỗ tỉnh-lỵ Vĩnh-long bây-giờ.

(6) Ba đạo là : Đông-khẩu-đạo ở Sa-đéc, Tân-châu-đạo ở Tiền-giang

và Châu-đốc-đạo ở Hậu-giang.

(7) Nặc Tôn lại dâng tiếp 5 phủ cho Mạc Thiên-Tứ là Hương-úc,

Cần-bột, Trực-sâm, Sài-mạt và Linh-quỳnh.

(8) Sau khi Tứ dâng đất 5 phủ cho chúa Nguyễn, thì chúa cho thuộc về

Trấn Hà-tiên cai-quản.

239

Cho quyền họ Mạc triển-khai,

Chung về một trấn, thuộc rày Hà-tiên.

Thế là sáu tỉnh mông-mênh,

Đất-đai Chân-lạp, nay quyền Việt-nam.

Nguyễn Hoàng Thuận-hoá mở-mang,

Đầu tiên Ái-tử (1), đất lành quy dân.

Rồi sau Hoàng mở rộng dần,

Dời dinh Trà-bát, ở gần Cát-dinh (2).

Đến đời chúa Sãi chiến-tranh,

Dời dinh vào tận Phúc-an (3) xa dần.

Đến đời chúa Thượng địa-bàn,

Phủ dời về tận Kim-long tung-hoành (4).

Đến đời chúa Nguyễn-phúc Trăn,

Phủ dời về tận Phú-xuân Kinh-thành (5).

__________

(1) Ái-tử là tên một xã trong huyện Đăng-xương, tỉnh Quảng-trị. Nơi

đó, năm 1558, là căn-cứ đầu tiên của Nguyễn Hoàng khi dời từ Bắc

vào.

(2) Năm 1570, tức 13 năm sau, Nguyễn Hoàng dời về làng Trà-bát, cũng

thuộc huyện Đăng-xương, tỉnh Quảng-trị.

(3) Năm 1626, chúa Sãi dời dinh về làng Phúc-an, thuộc huyện

Quảng-điền, tỉnh Thừa-thiên và đổi dinh ra phủ.

(4) Năm 1636, chúa Thượng dời phủ về làng Kim-long, thuộc huyện

Hương-trà, tỉnh Thừa-thiên.

(5) Năm 1687, chúa Nghĩa dời phủ về làng Phú-xuân, tỉnh Thừa-thiên và

được chúa chọn làm vương-phủ từ năm 1687 đến năm 1744. Sau gọi là

chính-dinh khi chia toàn nước ra thành 12 dinh. Năm 1787, là kinh-đô của

Bắc-bình-vương Nguyễn Huệ. Đến ngày 3-6-1801, Nguyễn-phúc Ánh đánh bại

vua Cảnh-thịnh và trở thành đế-đô nhà Nguyễn. Sau đó, Phú-xuân được

đổi tên lại là Huế.

240

Võ-vương (1) vương-hiệu mới xưng,

Vương bèn đổi phủ ra thành điện ngay.

Rồi chia dinh nước mười hai (2),

Dinh thời Trấn-thủ, quan Cai điều-hành (3).

Vào thời Nguyễn-phúc Chu (4) sang,

Cho người mang cống, xin Thanh vương làm.

Thanh rằng hiện ở nước Nam,

Vua Lê còn đó, không thêm vua trùng.

Cho nên Nguyễn-phúc Chu xưng,

Danh là Quốc-chúa, ấn in rành-rành.

Đến đời Phúc Khoát xưng vương,

Triều-nghi chế-độ, đường-đường ngôi vua.

Công-lao họ Nguyễn đã đưa,

Di-dân khai-khẩn đất thừa phía Nam.

Trung thời đồng-hoá dân Chàm,

Nam thời Phúc Trú (5), Miên dần đất thâu.

__________

(1) Nguyễn-phúc Khoát (1738-1765), xưng là Võ-vương.

(2) Võ-vương chia nước ra làm 12 dinh như sau : 1/ Chính dinh (Phú-xuân).

2/ Cựu dinh (Ái-tử). 3/ Quảng-bình dinh. 4/ Vũ-xá dinh. 5/ Bố-chính dinh.

6/ Quảng-nam dinh (đất Chiêm-thành). 7/ Phú-yên dinh (đất Chiêm-thành).

8/ Bình-khang dinh (đất Chiêm-thành). 9/ Bình-thuận dinh (đất

Chiêm-thành). 10/ Trấn-biên dinh (đất Chân-lạp). 11/ Phiên-trấn dinh

(đất Chân-lạp). 12/ Long-hồ dinh ( đất Chân-lạp).

(3) Tức dinh thì đặt quan Trấn-thủ, có quan Cai-bạ và quan Ký-lục để

coi việc cai-trị.

(4) Nguyễn-phúc Chu (1691-1725), xưng là Quốc-chúa.

(5) Nguyễn-phúc Trú (1725-1738), xưng là Túc-tông Hiếu-minh Hoàng-đế.

241

NGƯỜI ÂU-CHÂU SANG VIỆT-NAM

Người Âu sang đến Á-châu,

Có ba nguyên-cớ, để tàu xuyên dương.

Một là buôn bán giao-thưong,

Hai truyền Thiên-chúa, ba đường xâm-lăng.

Có ông người Ý (1) dùng thuyền,

Qua Tàu du-lịch, triều Nguyên xa đường.

Rồi sau qua Ấn-độ-dương,

Trở về bên nước, kể đường ông đi.

“Kỳ-quan thế-giới” (2) ông ghi,

Từ Âu sang Á, hiếu-kỳ phương Đông.

Rồi ông Christophe Colomb (3),

Thuyền qua Đại, Ấn (4) thấy miền Mỹ-châu.

Người Bồ vào Ấn-độ mau (5),

Người Bồ khác đến, tấp vào Phi-tân (6).

__________

(1) Vào thế-kỷ thứ 13, đời La-mã, có ông Marco Polo, người nước

Ý-đại-lợi, dùng thuyền qua đến Trung-quốc, vào triều nhà Nguyên

(1277-1368) đời vua Thế-tổ Hốt Tất-Liệt. Ông ở Tàu hằng 17 năm trời.

(2) Thế-giới kỳ-quan là quyển Les merveilles du monde.

(3) Ông Christophe Colomb (1451-1506), người đã dùng thuyền vượt qua

Đại-tây-dương và Ấn-độ-dương để tìm ra Mỹ-châu vào tháng 10 năm 1492.

(4) Tức Đại-tây-dương và Ấn-độ-dương.

(5) Năm 1479, người Bồ-đào-nha (Portugal) tên là Vasco de Gama, đi vòng

mũi Hảo-vọng ở Nam-phi, để sang Ấn-độ-dương, rồi vào đất Ấn-độ.

(6) Năm 1521, người Bồ-đào-nha tên Magellan đi qua Ấn-độ-dương, sang

Thái-bình-dương, rồi vào đất Phi-luật-tân (Philippines).

242

Người Bồ lại đến Áo-môn (1),

Rồi Bồ, Anh, Pháp chiếm dần Ấn xong (2).

Việt-nam Bồ đến Hội-an (3),

Dần ra Thuận-hoá, bán hàng Tàu, Tây (4).

Lập lò đúc súng tại đây,

Mà nay Phường-đúc, gọi ngoài Huế luôn.

Người Bồ ra Bắc bán-buôn,

Tới đời Trịnh Tráng, phép đoàn Hoà-lan (5).

Trịnh cho được mở cửa hàng,

Ở nơi Phố-hiến, rộn-ràng ngày đêm.

Người Tàu, người Nhật, người Tiêm (6),

Hai ngàn căn phố, tàu thuyền tới đi.

Tục rằng : Thứ nhất Kinh-kỳ,

Thứ nhì Phố-hiến, đúng vì người đông.

__________

(1) Năm 1563, vào đời nhà Minh bên Tàu, người Bồ-đào-nha đã đến ở

đất Áo-môn (Macao) của nước Tàu.

(2) Năm 1596, các nước Bồ, Anh, Pháp vào ở đất Ấn-độ.

(3) Người Bồ đến Việt-nam trước hết cả. Bồ đã mở cửa hàng ở phố

Hội-an (Faifo) thuộc đất Quảng-nam. Theo sách của các ông Maybon và

Russier có chép rằng năm 1614, đời chúa Sãi đã có người Bồ tên là

Jean de la Croix đến lập lò đúc súng ở đất Thuận-hoá, mà bây giờ ở

Huế người ta còn gọi chỗ ấy là Phường-đúc.

(4) Gồm có các nước Tàu, Nhật, Hoà-lan và Bồ-đào-nha.

(5) Trước năm 1637, đã có tàu của người Bồ ra vào buôn-bán ở miền

Bắc rồi, nhưng mãi đến đời vua Lê Thần-tông, Trịnh Tráng mới cho phép

người Hoà-lan đến mở cửa hàng ở Phố-hiến, gần chỗ tỉnh-lỵ Hưng-yên

bây giờ.

(6) Tức người nước Tiêm-la (Thái-lan).

243

Người Bồ buôn-bán trong Nam,

Hoà-lan ngoài Bắc, đua tranh bán nhiều.

Hai nơi hai chúa muốn điều,

Nhờ người ngoại-quốc, giúp theo phía mình.

Nhưng vì quyền-lợi thương-trường,

Cho nên hai chúa chẳng trông-cậy nhờ.

Chúa sau truyền-giáo không cho,

Hoà-lan đất Bắc, không vô ra thường (1).

Người Anh đem chiếc tàu buôn (2),

Xin vào đất Bắc, mở luôn cửa hàng.

Trịnh cho Phố-hiến dễ-dàng,

Nhưng vì hàng ế, nên đành tàu lui (3).

Pháp thì Phố-hiến ở rồi (4),

Pháp sau tàu khác lại rời Tiêm-la.

Tàu vào đất Bắc mang qua (5),

Có nhiều phẩm-vật, dâng quà Trịnh Căn.

Trong Nam Pháp mở cửa hàng,

Ở ngoài Côn-đảo, tiện đàng bán-buôn (6).

Rồi sau Pháp đến Hội-an,

Xin vào chúa Nguyễn, để trình quốc-thư (7).

Tỏ tình giao-hảo đường xa,

Nguyễn thư đáp lại, thuận cho Pháp vào.

__________

(1) Năm 1700, người Hoà-lan không vào miền Bắc nữa.

(2) Năm 1672, người Anh đem chiếc tàu buôn tên Zant.

(3) Năm 1697, tàu Anh lui về vì hàng bán ế.

(4) Năm 1680, tàu Pháp đã có ở Phố-hiến.

(5) Năm 1682, tàu Pháp tên Saint Joseph từ Thái-lan qua miền Bắc.

(6) Năm 1686, người Pháp tên Verret được phép ở Côn-đảo.

(7) Năm 1749, người Pháp tên Poivre đi tàu Machault.

244

Theo tàu giáo-sĩ vào mau,

Trang-tông giáo-sĩ giảng-rao mấy làng (1).

Trong Nam vào thuở Nguyễn Hoàng,

Có người giáo-sĩ Tây-ban-nha rồi (2).

Thuyền sau nhiều chiếc đến nơi,

Chúa e quấy-nhiễu, nên thời đuổi đi.

Đến đời chúa Sãi liền khi,

Phú-xuân người Pháp, truy-tuỳ vào luôn (3).

Lập ra được các giáo-đường,

Và đi truyền đạo, phố-phường người đông.

Ở ngoài miền Bắc Thần-tông,

Có ông giáo-sĩ, Trịnh không cho truyền (4).

Ông bèn phải bỏ đi liền,

Nhưng rồi giáo-sĩ trong miền Nam ra (5).

Xin vào yết-kiến Trịnh và,

Đồng-hồ quả lắc, dâng quà lạ mô.

Chúa cho truyền đạo Kinh-đô,

Càng ngày càng có đạo-đồ nhiều theo.

__________

(1) Năm 1533, đời vua Lê Trang-tông, đã có người Pháp tên I-nê-khu

vào giảng đạo Thiên-chúa ở các làng Ninh-cường, Quần-anh, huyện

Nam-chân (tức Nam-trực) và ở làng Trà-lũ, huyện Giao-thuỷ, ở các

tỉnh Nam-định, Thái-bình và Ninh-bình.

(2) Năm 1596, có người giáo-sĩ Tây-ban-nha tên Diego Adverte vào giảng

đạo Thiên-chúa ở trong Nam trước hết cả.

(3) Năm 1615, đời chúa Sãi, có giáo-sĩ tên P. Busomi đến giảng đạo.

Và năm 1624, có người giáo-sĩ Pháp tên Jean Rhodes đến giảng đạo ở

Phú-xuân và lập ra các giáo-đường.

(4) Năm 1626, đời vua Lê Thần-tông, có giáo-sĩ tên Baldinoti vào giảng

đạo, bị chúa Trịnh đuổi đi.

(5) Ông giáo-sĩ tên Jean Rhodes đã ở lâu trong Nam nay liền ra Bắc.

245

Việt-nam từ thuở xa xưa,

Theo Nho, Phật, Lão cất chùa tu thân.

Nhà nhà thờ cúng Tổ-tiên,

Vái-van thần-thánh, lệ truyền từ lâu.

Đột-nhiên người xứ Âu-châu,

Qua truyền giảng đoạo, bắt đầu bỏ ngay.

Tổ-tiên cúng giỗ lâu nay,

Tục xưa thói cũ, đổi thay khó làm.

Cho nên ngoài Bắc trong Nam,

Kêu là tả-đạo, huỷ nhằm thuần-phong.

Chúa vua cấm-chỉ ngoài trong,

Chẳng cho theo đạo, nghịch ngông trị liền.

Trong Nam chúa Thượng lịnh truyền (1),

Cấm Tây giảng đạo, khắp miền Nam nhanh.

Bắc thời Trịnh Tạc cấm ngăn (2),

Không cho dân chúng, theo gần Gia-tô.

Cấm luôn giáo-sĩ chẳng vô,

Đuổi ngay truyền-giáo, khỏi bờ-cõi Nam.

Chúa Hiền quyết-liệt lịnh nhằm,

Giết người giảng đạo, Quảng-nam Cửa Hàn (3).

Trịnh Căn sách đạo đốt liền (4),

Phá tan nhà đạo, đuổi truyền-giáo ngay.

Trịnh Cương cho bắt những ai,

Theo gia-tô-giáo, cạo mày nhẵn trơn (5).

__________

(1) Năm 1631, chúa Thượng Nguyễn-phúc Lan cấm giảng đạo.

(2) Năm 1663, Trịnh Tạc đuổi giáo-sĩ và cấm vào đạo Gia-tô.

(3) Năm 1644, chúa Hiền Nguyễn-phúc Tần giết giảng-đạo ở Đà-nẳng.

(4) Năm 1696, Trịnh Căn cho đốt hết sách đạo và phá nhà giảng đạo.

(5) Năm 1712, Trịnh Cương bắt phải cạo mày trán những ai theo đạo.

246

Khắc ngay vào trán chữ trông,

Hoạ Hoà-lan đạo (1), kinh-hoàng lắm thay.

Trịnh Doanh khắc-nghiệt lúc này,

Giết liền đạo-trưởng, giết ngay đạo-đồ.

Luật nghiêm cấm đạo càng phô,

Mà người giảng đạo, người vô càng nhiều.

Dần-dần trong nước khích-khiêu,

Bên lương bên giáo, ra điều ghét-ghen.

Vua quan cấm mãi vẫn còn,

Cực-hình trừng-trị, giết oan oán-sầu.

Nghĩ rằng các nước Tây-Âu,

Hãy qua buôn-bán, rồi sau chậm gì.

Nước ta Văn-hiến từ khi,

Nêu cao đạo-đức, sá chi tôn-sùng.

Bế-quan toả-cảng chẳng tường,

Trào-lưu kỹ-nghệ, Tây-phương chẳng màng.

Khư-khư ôm lấy chủ-quan,

Đến khi biến-loạn, sao toan kịp liền.

Cái hay ở chỗ kiến-tiên,

Giao-thương không mất, chủ-quyền hẳn êm.

__________

(1) Người Hoà-lan sang buôn-bán ở ngoài Bắc trước hết cả, cho nên

mới gọi là Đạo Hoà-lan. Vả lại, lúc bấy-giờ người Việt-nam ta không

phân-biệt được những người ấy thuộc nước nào; hễ trông thấy người

Tây da trắng to con thì thường cứ gọi là người Hoà-lan.

247

THỜI-VẬN SUY-YẾU CỦA CHÚA NGUYỄN

Từ ngày chúa Nguyễn vào Nam,

Bắc thời chống Trịnh, bao năm giữ giành.

Phía Nam thôn-tính Chiêm-thành,

Đất thâu Chân-lạp, mở nhanh cõi-bờ.

Mấy đời xưng chúa để chờ,

Đến đời Phúc Khoát, dựng cờ xưng vương (1).

Triều-nghi cung-điện Phú-xuân,

Phong cho Phúc Hiệu (2), thế quyền tương-lai.

Ít lâu Thế-tử chẳng may,

Mệnh-vong khi tuổi những ngày còn xuân.

Rồi sau mệnh-một Võ-vương,

Mà con Thế-tử hãy còn tí-hon,

Quyền-thần Phụ-chính Phúc-Loan (3),

Đổi tờ di-chiếu, Định-vương (4) lập liền.

__________

(1) Nguyễn-phúc Khoát xưng vương vào năm 1765.

(2) Thế-tử Nguyễn-phúc Hiệu là con thứ 9 của Nguyễn-phúc Khoát.

(3) Trương Phúc-Loan, người Quý-huyện, Thanh-hoá. Phụ-chính đời chúa

Nguyễn-phúc Khoát. Võ-vương băng, Loan bèn lập Nguyễn-phúc Thuần, mới

12 tuổi, thay vì phải lập Hưng-tổ Hiếu-khương là thân-sinh của

Nguyễn-phúc Ánh, vì Loan sợ ông này thông-minh quả-đoán, nên khó

kềm-chế. Tuy Phúc Thuần là vương, nhưng quyền-bính đều trong tay Loan và

bè-đảng cả. Khi Trịnh đến Hồ-xá thì các quan triều Nguyễn là

Tôn-thất Huống và Nguyễn Cửu-Pháp bắt trói Loan và đem nộp cho tướng

Trịnh là Hoàng Ngũ-Phúc. Phúc giải Loan về Thăng-long, giữa đàng Loan

chết.

(4) Định-vương Nguyễn-phúc Thuần (1765-1777), truy-tôn là Diệu-tông

Hiếu-định Hoàng-đế.

248

Phúc-Loan lại muốn chuyên-quyền,

Liền đem bè-đảng, quan-viên vào triều.

Mua quan bán chức cũng nhiều,

Khiến cho dân-chúng, lắm điều oán-than.

Trịnh Sâm biết rõ mọi đàng,

Bèn sai Ngũ-Phúc, các Hoàng (1) dẫn quân.

Giả rằng vào đánh Phúc-Loan,

Mượn đường Trịnh tiến (2), Linh-giang qua liền.

Phúc sai Đình-Thể thình-lình,

Đem quân chiếm luỹ Trấn-ninh dễ-dàng.

Vì nhờ nội-ứng Nguyễn tan,

Trịnh vây cửa mở, Trịnh tràn vào ngay.

Trịnh Sâm liền được tin hay,

Họ Hoàng đã phá được rày Trấn-ninh.

Sâm bèn quyết dẫn đại-binh,

Vào ngay tiếp-ứng, họ Hoàng xuống Nam.

Cuối đông trời rét căm-căm,

Quân Hoàng tiến đóng vùng nhằm Minh-linh (3).

Hoàng liền truyền hịch nói rằng,

Bắc vào chỉ đánh Phúc-Loan quyền-thần.

Nguyễn quan đang đóng Phú-xuân,

Cùng nhau bắt trói Phúc-Loan kịp thời (4).

__________

(1) Các tướng Trịnh là Đại-tướng Hoàng Ngũ-Phúc và các Tướng Hoàng

Phùng-Cơ, Hoàng Đình-Thể và Hoàng Đình-Bảo.

(2) Năm 1774, Hoàng Ngũ-Phúc qua sông Linh-giang.

(3) Tháng chạp năm 1774, Phúc chiếm xã Hồ-xá,Minh-linh, Quảng-trị.

(4) Sau khi bị Hoàng Ngũ-Phúc bắt, Trương Phúc-Loan đã đút lót hàng

ngàn lạng vàng cho Phúc để mua lại cái đầu mà vẫn không toại ý.

Loan chết trên đường giải về Kinh-đô Thăng-long.

249

Họ Hoàng bắt được Loan rồi,

Sai mang thư đến, nói lời đẩy-đưa :

“Loan đã diệt, Tây-sơn chưa,

Hoàng đem binh đến, hợp tua đánh cùng”.

Nguyễn suy biết kế họ Hoàng,

Đánh lừa để lấy Kinh-thành mà thôi.

Nguyễn sai Tiệp, Chính (1) mau thời,

Đem quân thuỷ-bộ, án nơi Quảng-điền (2).

Họ Hoàng sai Thể (3) núi miền,

Dàn quân hai mặt, gọng kềm đánh Nam.

Nguyễn quân tan rã chạy nhanh,

Hoàng liền tiến chiếm Phú-xuân dễ-dàng.

Nguyễn bèn chạy xuống Quảng-nam,

Trịnh Sâm đang đóng Hà-trung vui tràn.

Nghe Hoàng lấy được Phú-xuân,

Sai quan mang tặng, lạng vàng chẵn trăm (4).

Và mang lạng bạc năm ngàn,

Thưởng cho tướng-sĩ, đánh tan Nguyễn rồi.

Sâm phong Ngũ-Phúc chức thời,

Làm quan Đại-trấn-phủ nơi Thuận (5) này.

Lịnh cho Ngũ-Phúc soạn ngay,

Toan lo việc lấy đất rày Quảng-nam.

Sâm xong đâu đấy an-tâm,

Rút quân về Bắc, lòng thầm mừng-rơn.

__________

(1) Tướng Nguyễn là Tôn-thất Thiệp và Nguyễn Văn Chính.

(2) Tức Bái-đáp-giang, nay gọi là Phu-lệ, huyện Quảng-điền.

(3) Tướng Trịnh là Hoàng Ngũ-Phúc sai Hoàng Đình-Thể bọc đường núi.

(4) Trịnh Sâm tặng cho Hoàng Ngũ-Phúc 100 lạng vàng.

(5) Tức Thuận-hoá.

250

NHÀ NGUYỄN TÂY-SƠN

Bấy-giờ ở đất Qui-nhơn,

Có ông Nguyễn Nhạc (1), Tây-sơn dựng cờ.

Trước kia Nguyễn Nhạc họ Hồ,

Nghệ-an nguyên-quán, sau vô Nam này.

Cha Hồ Phi-Phúc dựng-xây,

Ông sinh ra được con trai ba người.

Nhạc theo họ mẹ Nguyễn thời,

Dễ bề thu-phục, người đời nhân-tâm.

__________

(1) Nguyễn Nhạc, người ấp Tây-sơn, huyện Bình-khê (dưới chân đèo

An-khê) tỉnh Qui-nhơn. Sau dời về xã Phú-lạc, huyện Tuy-phước. Nhạc

trước làm Biện-lại ở Vân-đồn, nên thường gọi là Biện Nhạc. Cha là

Hồ Phi-Phúc và mẹ là Nguyễn Thị Đồng, ỏ huyện Hưng-yên, Nghệ-an. Năm

1655, chúa Nguyễn lấy được 7 huyện ở phía nam sông Lam-giang (tức sông

Cả), thuộc Nghệ-an, chúa liền kêu gọi di dân vào Nam để lập-nghiệp.

Gia-đình Hồ Phi-Phúc đi theo đoàn di dân ấy. Ông bà Hồ Phi-Phúc sinh

được 3 người con trai : Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ. Cả ba

đều lấy theo họ mẹ hầu thu-phục được nhân-tâm, vì đất miền Nam thuộc

chúa Nguyễn. Nhạc đánh bạc thua hết tiền quỹ, phải trốn vào rừng.

Sau, Nhạc tự ngồi vào cũi và bảo quân khiêng nộp cho quan. Nửa đêm,

Nhạc phá cũi và mở cửa cho quân tràn vào lấy thành. Khi binh-lực

còn yều, Nhạc thoạt theo về chúa Trịnh để đánh Nguyễn từ năm 1771.

Rồi, phò Đông-cung chúa Nguyễn để đánh Trịnh. Đến năm 1778, tức-vị

xưng đế-hiệu là Thái-đức. Nguyễn Nhạc giận thổ-huyết và băng năm

1794.

251

Cả là Nguyễn Nhạc trưởng-nam,

Hai là Nguyễn Lữ (1) phụ cầm quân-binh.

Ba là Nguyễn Huệ (2) thông-minh,

Sau nên danh-tướng, sử-xanh vang lừng.

__________

(1) Nguyễn Lữ : Cùng anh là Nguyễn Nhạc và em là Nguyễn Huệ,

khởi-nghĩa ở Tây-sơn (Bình-định) đánh chúa Nguyễn và Trịnh, từ năm

1771. Năm 1778, được phong làm Tiết-chế, nhiều lần đem quân vào đánh

chúa Nguyễn trong Gia-định. Khi Nhạc xưng đế, Lữ được phong làm

Đông-định-vương ở Gia-định.

(2) Nguyễn Huệ (1752-1792) : Thuở bé gọi tên tục của Huệ là Chú Thơm,

thọ-giáo Giáo Hiến. Thầy Hiến thúc-giục Huệ : “Tây khởi-nghĩa, Bắc

thu-công, Nam bình-định” và “Anh là người Tây-sơn, cứ cố đi”. Huệ còn

có tên Nguyễn Quang-Bình, tóc quăn, có sức khoẻ tuyệt-trần và tiếng

nói sang-sảng. Năm 1771, Nguyễn Huệ cùng hai anh là Nguyễn Nhạc và

Nguyễn Lữ khởi-nghĩa ở ấp Tây-sơn, thôn An-khê, huyện Hoài-nhơn, tỉnh

Bình-định (Qui-nhơn). Năm 1776, Huệ đem binh vượt biển vào đánh lấy

Sài-côn. Năm 1777, được Nhạc phong chức Tiết-chế. Năm 1786, với

danh-nghĩa Phù Lê Diệt Trịnh, Huệ đem binh ra Bắc hạ thành Thăng-long,

giết Trịnh Khải và vào chầu vua Lê Hiển-tông. Huệ được vua Lê gả con

gái là công-chúa Ngọc-Hân cho và phong chức Uy-quốc-công. Huệ đem

quân về Đàng Trong và được Nhạc phong làm Bắc-bình-vương, đóng đô ở

Thuận-hoá, từ núi Hải-vân trở ra. Năm 1788, Huệ lên ngôi Hoàng-đế,

đặt niên-hiệu Quang-trung, truyền hịch đi khắp nơi, rồi đem quân ra Bắc

đánh quân nhà Thanh đang chiếm Thăng-long. Mồng 5 Tết năm 1789, binh

Huệ đến Thăng-long, bức Sầm Nghi-Đống phải tự-tử ở gò Đống-đa, rượt

Tôn Sĩ-Nghị đến cửa Nam-quan, hậu-đãi cựu-thần nhà Lê, chiêu-hiền

kính-sĩ. Năm 1792, sai sứ sang Tàu xin cầu-hôn và đòi lại đất

Lưỡng-Quảng. Vua Thanh chỉ ưng cho một tỉnh Quảng-tây để làm đất đóng

đô và vua Thanh cũng thuận gả công-chúa cho Huệ. Triều-thần nhà Thanh

cũng sửa-soạn lễ vu-quy cho công-chúa. Nhưng sau đó mấy hôm, sứ-giả

Vũ Văn Dũng nhận được hung-tín là Bắc-bình-vương chẳng may bị bịnh và

băng ngày 29-9-1792 (năm Nhâm-tý). Ngài thọ 40 tuổi.

252

Thua bài Biện Nhạc vào rừng (1),

Lập đồn xây trại ở vùng Tây-sơn.

Chiêu-hiền đãi-sĩ nghĩa-nhơn,

Cướp giàu cho kẻ nghèo-nàn phục thay.

Nhạc người can-đảm lại tài,

Nhốt mình vào cũi, khiêng ngay vào thành.

Nộp cho Tuần-phủ (2) tội danh,

Quan Tuần tưởng thật, khiêng nhanh vào đồn.

Nửa đêm Nhạc phá cũi lòn,

Mở toang các cửa, quân tràn vào nhanh.

Nhạc bèn chiếm giữ lấy thành,

Qui-nhơn căn-cứ, tiến-hành về sau.

Bấy-giờ có khách buôn Tàu,

Đình, Tài (3) theo giúp tân-trào Tây-sơn.

Nhạc chia năm đạo toàn quân,

Trung tiền tả hữu hậu binh vững-vàng.

Nhạc lên Quảng-nghĩa lấy nhanh,

Quảng-nam cũng chiếm được thêm dễ-dàng.

Phía Nam Bình-thuận Nhạc càn,

Chẳng lâu một dãy, thuộc phần Tây-sơn.

__________

(1) Vào năm 1771, Nhạc làm Biện-lại ở Vân-đồn, có nhiệm-vụ thu thuế

để sung vào công-khố, nhưng thu được bao nhiêu Nhạc đem đánh bạc thua

sạch. Rồi Nhạc trốn vào ở trong vùng Mán Thượng, thuộc ấp Tây-sơn.

Nhạc sai quân đi cướp của người giàu để phân-phát lại cho người

nghèo, nên được nhiều người kính-nể.

(2) Quan Nguyễn Tuần-phủ Qui-nhơn tên là Nguyễn Khắc-Tuyên.

(3) Hai người Tàu buôn tên là Tập Đình và Lý Tài. Thật ra, nhóm Tàu

này thuộc các quan của nhà Minh đã bị nhà Thanh cướp quyền thống-trị,

nên chạy sang lánh-nạn ở nước ta và lập ra “Thiên-địa-hội” để chống

Thanh.

253

Từ khi Nguyễn (1) lánh Quảng-nam,

Đóng quân Bến-ván, cháu làm Đông-cung (2).

Tây-sơn tiến đánh Quảng-nam,

Nguyễn bề không nổi, lánh nàn Trà-sơn.

Định-vương quyết để Đông-cung,

Quảng-nam ở lại, chống cùng hai bên (3).

Nhỡ khi nếu rủi chẳng yên,

Còn người kế-vị, nối quyền ngôi an.

Chúa cùng Nguyễn Ánh (4) xuống thoàn,

Chạy vào Gia-định, lánh nàn rộng hơn.

Nhạc bèn dùng chước dụng nhơn,

Cho người tới rước Đông-cung dễ-dàng.

Đông-cung về ở Hội-an (5),

Từ nay Nhạc có thêm quân Nguyễn còn.

__________

(1) Tức Định-vương Nguyễn-phúc Thuần.

(2) Tức Đông-cung Nguyễn-phúc Dương (cháu Định-vương).

(3) Đông-cung phải lo Bắc chống Trịnh và Nam chống Tây-sơn.

(4) Nguyễn-phúc Ánh (1761-1820) : Ánh là cháu Định-vương Nguyễn-phúc

Thuần. Khi chúa Nguyễn bị chúa Trịnh đánh lấy Phú-xuân và bị Tây-sơn

đánh lấy Quảng-nam, Định-vương cùng Ánh dùng thuyền chạy vào Gia-định.

Năm 1777, Định-vương bị Tây-sơn bắt giết. Năm 1778, Ánh vừa được 17

tuổi, cùng các thủ-hạ khởi binh đánh với Tây-sơn ròng-rã 24 năm

khắp các tỉnh miền Nam, có lúc phải trốn-tránh Tây-sơn tận Côn-đảo,

Phú-quốc và Xiêm-la. Sau, nhờ Giám-mục Pigneau de Béhaine (Bá-đa-lộc)

cùng Hoàng-tử Cảnh sang Pháp cầu-viện. Nhờ đó, ông hạ được Tây-sơn

và thống-nhất Nam và Bắc. Năm 1802, ông tức-vị xưng Thế-tổ Cao-hoàng,

đặt quốc-hiệu là Việt-nam và niên-hiệu Gia-long.

(5) Hội-an tức Faifo, thuộc Quảng-nam.

254

Trịnh quân Phúc (1) vượt Hải-vân,

Chiếm đồn Câu-để, ở vùng Hoà-vinh.

Nhạc sai quân khách Tập Đình,

Tiên-phong đi trước, đánh cùng Trịnh quân.

Lý Tài kế-tiếp sát gần,

Nhạc lo tập-hậu, quyết tranh Trịnh hòng.

Tập Đình quân khách Quảng-đông,

Thân-hình to lớn, cởi trần cầm phang.

Đeo khiên khăn đỏ hung-tàn,

Đánh quân Ngũ-Phúc tìm đàng tháo lui.

Phúc sai Đình-Thể, Phùng-Cơ (2),

Kỵ-binh xông trận, hợp nhờ bộ-binh.

Tập Đình rút khỏi Quảng-nam,

Lý Tài hộ Nhạc, lùi nhanh Bản (3) phòng.

Đông-cung về đến Qui-nhơn,

Nhạc con gái gả, lấy chồng Đông-cung (4).

Phía Nam họ Tống (5) đem quân,

Đánh ngay Bình, Khánh (6), tiến dần Phú-yên.

Bắc thì quân Trịnh Quảng-nam,

Cho nên Nguyễn Nhạc giữa đàng kẹt thay.

Nhạc bèn nghĩ kế cũng hay,

Cho Phan Văn Tuế (7), mang ngay thư vàng.

__________

(1) Tức tướng Trịnh là Hoàng Ngũ-Phúc.

(2) Tức tướng Trịnh là Hoàng Đình-Thể và Hoàng Phùng-Cơ.

(3) Tức Bến Bản.

(4) Tức Nguyễn Nhạc gả con gái mình tên Thọ-Hương cho Đông-cung.

(5) Tức quan Nguyễn lưu-thủ đất Long-hồ là Tống Phước-Hiệp.

(6) Tức Bình-thuận và Diên-khánh.

(7) Tức quan Tây-sơn là Phan Văn Tuế.

255

Gặp quan Ngũ-Phúc nói rằng,

Nhạc xin nộp đất (1), phục-tùng Trịnh mong.

Xin làm tiểu-tướng tiền-phong,

Đánh cùng họ Nguyễn ở trong Nam liền.

Phúc bèn dâng biểu Trịnh truyền,

Phong cho Nhạc chức, nắm quyền tiên-phong (2).

Trịnh sai Hữu-Chỉnh (3) mau mang,

Những cờ ấn kiếm, trao phần Nhạc ngay.

Trịnh toan lợi-dụng Nhạc này,

Để thêm vây cánh, đánh rày Nguyễn xong.

Lọt mưu Nhạc nghĩ ngay đon,

Làm hoà mặt Bắc, để hòng đánh Nam.

Nhạc xoay Nguyễn giả nói hàng,

Cho người đến gặp Tống (4) quan phân-trần.

Cùng nhau khôi-phục Phú-xuân,

Tống bèn cho sứ đến lần thử xem.

Nhạc liền nghĩ kế một phen,

Đưa Đông-cung tiếp, thư kèm theo luôn (5).

__________

(1) Tức Nguyễn Nhạc xin nộp cho chúa Trịnh 3 vùng đất : Quảng-nghĩa,

Qui-nhơn và Phú-yên.

(2) Tức chúa Trịnh phong cho Nhạc chức Tiên-phong Tướng-quân Tây-sơn

Hiệu-trưởng.

(3) Nguyễn Hữu-Chỉnh : người huyện Chân-lộc, Nghệ-an, đỗ Hương-cống

năm 16 tuổi. Tính hào-hoa mưu-lược, giỏi biện-bác, là thủ-hạ của

Hoàng Ngũ-Phúc. Rồi lại qua đầu Nguyễn Nhạc. Sau, lộng quyền nên bị

Vũ Văn Nhậm bắt giết chết.

(4) Tức quan Nguyễn là Tống Phước-Hiệp.

(5) Khi tiếp sứ của quan Tống Phước-Hiệp, Nhạc đặt Đông-cung Dương

ngồi trên sập kê ở gian giữa, ngảnh mặt về hướng nam, bọn Nhạc đứng

bên tả, còn quan sứ tôn-thất Nguyễn Chất đứng bên hữu.

256

Ý thơ phò lập Đông-cung,

An-ninh xã-tắc, lo chung phận tròn.

Hiệp nghe Nhạc nói tin lòng,

Cơ-quân lơ-đễnh, chẳng phòng-bị chi.

Nhạc sai Nguyễn Huệ liền khi,

Đem quân lẻn đánh, tức-thì Hiệp tan.

Nhạc bèn tin thắng cho Hoàng (1),

Hoàng xin chúa Trịnh, thưởng phong Huệ liền.

Chức Tây-sơn-hiệu tướng-quân (2),

An lòng chúa Trịnh, Nhạc thầm mừng rơn.

Cuối năm thời-tiết bất-thường (3),

Quân Hoàng bị dịch, chết dường nhiều thay.

Hoàng liền xin Trịnh quân quày,

Rút về Thuận-hoá, dành ngày quân ngơi.

Trịnh lui về Thuận-hoá rồi,

Quảng-nam lại thuộc về thời Tây-sơn.

Nhạc bèn tính kế phía Nam,

Liền sai Nguyễn Lữ thuỷ-quân đánh vòng (4).

Lữ vào chiếm được Sài-côn,

Nguyễn liền phải chạy, Trấn-biên (5) lánh nàn.

__________

(1) Tức tướng Trịnh là Hoàng Ngũ-Phúc.

(2) Chúa Trịnh phong cho Nguyễn Huệ chức Tây-sơn-hiệu Tiên-phong

Tướng-quân.

(3) Tức vào tháng chạp năm 1775.

(4) Năm 1776, Nguyễn Nhạc sai Nguyễn Lữ đem thuỷ-quân vượt bể vào

đánh Gia-định và lấy được thành Sài-côn.

(5) Tức Biên-hoà.

257

Đông-sơn có Đỗ Thanh-Nhân (1),

Mộ quân truyền hịch, đánh cùng Tây-sơn.

Nhân bèn chiếm lại Sài-côn,

Lữ mang thóc gạo, Qui-nhơn lui thoàn.

Nhạc xin trấn-thủ Quảng-nam,

Trịnh liền ưng-thuận, lại phong chức tòng.

Quảng-nam Trấn-thủ Quận-công (2),

Từ nay Nhạc rảnh, không phòng Bắc phang.

Cho nên Nhạc dốc toàn quân,

Đánh vào Gia-định, diệt phần Nguyễn ngay.

Nhạc sai Lữ, Huệ (3) lần này,

Đem toàn thuỷ-bộ, trận bày binh hay.

Nói về người khách Lý Tài,

Trước đây bỏ Nhạc, theo rày Nguyễn-vương.

Nhân khi Nhạc ép Đông-cung,

Ra chùa Thập-Tháp ở vùng Qui-nhơn.

__________

(1) Đỗ Thanh-Nhân : người thuộc huyện Hương-trà, Thừa-thiên. Năm 1775,

theo Định-vương vào Gia-định. Năm sau, thảo hịch chiêu-hiền, rồi mộ được

3 ngàn người ở Tam-phụ, xưng Đông-sơn Thượng-tướng-quân, đánh Nguyễn

Lữ, chiếm lại Sài-côn, đón Định-vương về đó và được vương phong cho

Ngoại-hữu Chưởng-dinh Phương-quận-công. Năm 1778, Nguyễn-phúc Ánh

nhiếp-chính, ông đánh lấy lại được Trấn-biên, được phong hàm

Ngoại-hữu Phụ-chính Thượng-tướng-quân. Từ đó, lập được thêm nhiều

công-trận hiển-hách như bình giặc Thổ ở Trà-vinh và đánh Chân-lạp.

Năm 1781, bị Nguyễn-vương mưu-sát và giết cả đạo-binh Đông-sơn.

(2) Năm 1777, Trịnh Sâm phong cho Nguyễn Nhạc chức Quảng-nam Trấn-thủ,

Tuyên-uý đại-sứ Cung-quận-công.

(3) Tức Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ.

258

Đông-cung bèn trốn xuống thoàn,

Chạy về Gia-định, hợp cùng Nguyễn-vương.

Nay Tài gặp được Đông-cung,

Đem binh rước thẳng Sài-côn phục-tùng.

Tôn làm Tân-chính-vương sùng,

Định-vương làm Thái-thượng-vương thuận lòng.

Tây-sơn vào đến Sài-côn,

Hạ thành Gia-định, Tài bôn-tẩu đường.

Tân-vương chạy xuống Định-tường (1),

Rồi qua Ba-vát (2), tìm đường lánh yên.

Thượng-vương chạy xuống Long-xuyên,

Cả hai bị bắt, Huệ liền giết nhanh.

Lấy xong Gia-định Huệ bàn,

Để Chu (3) trấn-thủ, Huệ đàng Qui-nhơn.

Năm sau Nguyễn Nhạc đế xưng (4),

Lữ làm Tiết-chế, Long-nhương Huệ liền (5).

__________

(1) Tân-chính-vương chạy xuống Bến-trà, thuộc Định-tường.

(2) Ba-vát thuộc Vĩnh-long.

(3) Tức Tổng-đốc Chu.

(4) Năm 1778, Nhạc tự xưng đế-hiệu, đặt niên-hiệu là Thái-đức, gọi

thành Đồ-bàn là Hoàng-đế thành. Thấy Nhạc lấy hiệu Thái-đức, có

kẻ gièm đoán và chiết-tự ra rằng : chữ THÁI viết bằng chữ Nho gồm

ghép lại bằng bốn chữ Tam Nhân Nhất Thuỷ, nghĩa là ba người cùng

trong một nước. Và chữ ĐỨC ghép lại bằng bốn chữ Thập Tứ Nhất Tâm,

đoán là hợp nhau trong mười bốn năm thì sẽ mất ngôi báu. Sau Nhạc

tức-giận vì vua Cảnh-Thịnh đến chiếm thành và tịch-thu tài-sản, nên

thổ huyết mà thác, năm 1794.

(5) Nguyễn Nhạc phong cho Nguyễn Lữ làm Tiết-chế và phong cho Nguyễn

Huệ làm Long-nhương tướng-quân.

259

Định-vương tuy chết (1) vẫn truyền,

Cháu là Phúc Ánh, thoát miền ẩn thân,

Rồi khi Lữ, Huệ Qui-nhơn,

Ánh lo tụ-tập quan quân lại liền (2).

Khởi binh từ đất Long-xuyên,

Tiến qua Sa-đéc, rồi lên Sài-thành.

Ánh bèn đuổi được Chu (3) nhanh,

Sài-côn đoạt lại, quyền-hành được tôn.

Bấy-giờ mười bảy tuổi tròn,

Ánh liền nối nghiệp, lãnh quyền Nguyễn-vương.

Ít lâu quân của Tây-sơn,

Ngạn, Chu (4) đường thuỷ, chiếm đồn Trấn-biên.

Xong qua Phan-trấn đánh liền,

Nhưng mà gặp phải quân miền Đông-sơn.

Đánh cho một trận kinh-hồn,

Tây-sơn phải rút về vùng Qui-nhơn.

Sẵn đà Ánh lịnh Lê quan (5),

Đem binh ra đánh, lấy thành Bình, Diên (6).

Chiếm xong Gia-định Ánh bèn,

Sứ qua liên-lạc Vương-quyền Tiêm-la.

__________

(1) Định-vương Nguyễn-phúc Thuần lúc mất thọ 24 tuổi.

(2) Các quan của Nguyễn-phúc Ánh lúc bấy-giờ có Chưởng-dinh Đỗ

Thanh-Nhân, Cai-đội Lê Văn Câu, Nguyễn Văn Hoằng, Tống Phước-Khuông,

Tống Phước-Lương.

(3) Tức quan Tây-sơn là Tổng-đốc Chu.

(4) Tức quan Tây-sơn là Phạm Ngạn và Tổng-đốc Chu.

(5) Tức Nguyễn Ánh lịnh cho quan Lê Văn Quân.

(6) Tức thành Bình-thuận và thành Diên-khánh.

260

Sai quan Hồ, Đỗ (1) lại qua,

Đánh giùm Chân-lạp, vua là Nặc In (2).

Quan Lân bảo-hộ giữ-gìn,

Giúp vua Chân-lạp, như tình lân-bang.

Còn nơi Gia-định sửa-sang,

Đặt quan cai-trị, các dinh hẳn-hòi.

Chiến-thuyền binh-mã lương voi,

Tập-tành phòng-bị, ngừa hồi chiến-tranh.

Nguyễn-vương thăng-thưởng quân quan,

Đỗ Thanh-Nhân chức Tướng-công (3) đáp-đền.

Nhưng sau Nhân cậy lộng quyền,

Nguyễn-vương phải giết, nên đành sự sanh.

Đông-sơn thủ-hạ bất-bình,

Nổi lên chống đối, lâu dần mới yên.

Vua Tiêm là Trịnh Quốc-Anh,

Bèn sai hai tướng (4) đánh Chân-lạp liền.

Nguyễn-vương sai Thoại cùng Lân (5),

Đem quân qua cứu nước Chân-lạp giùm.

Trong khi hai nước Tiêm, Nam,

Kình bên Chân-lạp, vua Tiêm trở lòng.

__________

(1) Tức hai quan Nguyễn là Hồ Văn Lân và Đỗ Thanh-Nhân.

(2) Nặc In là con Nặc Tôn và là cháu Nặc Nhuận. Nhuận được chúa

Nguyễn lập làm vua Chân-lạp vào năm 1757.

(3) Năm 1780, Nguyễn-phúc Ánh xưng vương và phong cho Đỗ Thanh-Nhân chức

Ngoại-hữu, Phụ-chính, Thượng-tướng-công.

(4) Năm 1781, vua Tiêm-la là Trịnh Quốc-Anh sai Tướng Chất-tri và Tướng

Sô Si cùng sang đánh Chân-lạp.

(5) Tức Nguyễn Hữu-Thoại và Hồ Văn Lân đem 3.000 quân.

261

Bắt giam cả vợ và con,

Của hai tên tướng, đang còn giao-tranh.

Chất Tri uất-ức căm gan,

Bèn tìm Hữu-Thoại (1), thở-than nỗi-niềm,

Hai người giao-kết Nam-Tiêm,

Gặp khi hoạn-nạn, thề-nguyền giúp nhau.

Chất Tri quân rút về mau,

Chẳng ngờ bên nước, loạn trào vua Tiêm.

Có tên Văn-Sản (2) nổi lên,

Đuổi vua và cướp ngôi quyền khơi-khơi.

Chất Tri Vọng-các đến nơi,

Cho người tìm bắt, hết thời Quốc-Anh (3).

Bắt luôn Văn-Sản giết nhanh,

Chất Tri tự lập, ngôi thành quốc-vương (4).

Đến nay truyền-nối hãy còn,

Chất Tri ngôi báu, xưng dòng Rama.

Tây-sơn đem hết lực ra (5),

Nhạc cùng Nguyễn Huệ, bất-ngờ xuống Nam.

Chiến thuyền trăm chiếc vô vàm,

Cần-giờ vào thẳng đường nhằm Sài-côn.

Đánh nhau một trận kinh-hồn,

Tại nơi Ngả-bảy (6), Nguyễn đành thua dông.

__________

(1) Tức quan Chưởng-cơ Nguyễn Hữu-Thoại.

(2) Tức tên Phan Nha Văn Sản của xứ Tiêm-la.

(3) Tức vua nước Tiêm-la tên Trịnh Quốc-Anh.

(4) Chất Tri xưng vua nước Tiêm-la và lấy hiệu là Phật-vương.

(5) Tức vào năm 1782.

(6) Tức Thất-kỳ-giang.

262

Nguyễn-vương rút bỏ Sài-côn,

Chạy về ẩn ở Ba-giồng (1) lánh thân.

Huệ bèn đuổi kịp đến gần,

Nguyễn ra Phú-quốc, xa tầm Tây-sơn.

Trận này người Pháp Manuel (2),

Luôn theo bên Nguyễn, giúp phần thuỷ-quân.

Pháp không kịp chạy theo vương,

Nên đành phải đốt tàu cùng chết luôn.

Thắng xong Huệ rút Qui-nhơn,

Để quan Nhàn-Trập (3), Sài-côn giữ quyền.

Tây-sơn rút, Nguyễn nổi lên,

Có Châu Văn Tiếp (4), Phú-yên quân ròng.

__________

(1) Ba-giồng thuộc đất Tam-phụ.

(2) Tức người Pháp theo giúp Nguyễn-vương tên Manuel.

(3) Tức hàng-tướng tên Đỗ Nhàn-Trập.

(4) Châu Văn Tiếp (1738-1784) : Có tên là Đoan Ngạnh, người Phú-mỹ,

tỉnh Bình-định. Nhân thời loạn, Tiếp cùng anh là Đoan Chử, em là Đoan

Chân, Đoan Hãn chiếm núi Trà-lang (Phú-yên) để giúp chúa Nguyễn,

được phong chức Chưởng-cơ. Năm 1782, được tin Nguyễn-vương thất-thủ

Sài-côn, Tiếp bèn kéo quân vào đánh Tây-sơn, lấy lại Sài-côn và

rước Nguyễn-vương từ Phú-quốc về. Năm 1783, Tây-sơn trở vô đánh lấy

Sài-côn, Nguyễn-vương chạy ra Phú-quốc, Tiếp sang Tiêm-la cầu-viện.

Năm 1784, từ Tiêm-la, Tiếp gởi mật-thư mời vương sang Tiêm-la bàn

việc, rồi theo quân Tiêm-la trở về đánh Tây-sơn, được Nguyễn-vương

phong Bình-tây Đại-đô-đốc. Trong trận giáp chiến với Tây-sơn tại sông

Mân-thít (Vĩnh-long), Tiếp can-đảm nhảy qua thuyền Tây-sơn, bị quân

Tây-sơn đâm chết. Sau, được truy-phong hàm Tả-quân Đô-đốc-phủ

Chương-phủ-sự, tước Quận-công.

263

Tiếp về đánh đuổi Tây-sơn,

Hợp nhau giành lại Sài-côn Nguyễn mừng.

Tiếp cho Phú-quốc đón vương,

Vương về chỉnh-đốn, mọi đường chống ngăn.

Năm sau Lữ, Huệ đem quân (1),

Rần-rần rộ-rộ, Sài-côn đánh nhầu.

Vương đưa vương-mẫu cung-trào,

Thuyền ra Phú-quốc, tẩu mau lánh nàn.

Huệ ra Phú-quốc rượt càn,

Nguyễn-vương Côn-đảo, vượt ngàn biển khơi.

Huệ toan Côn-đảo tới nơi,

Bỗng đâu giông-bão, sóng nhồi thuyền trôi (2).

Tây-sơn thuyền đắm rút thôi,

Vương bèn Phú-quốc, trở lùi ẩn thân.

Lúc này lương-thực sạch-trơn,

Vương-gia quân-sĩ, khát cơn đói lòng.

Ăn rau ăn cỏ thay cơm,

Ăn luôn củ chuối, củ thơm đỡ hòng.

Thế-cùng lực-kiệt long-đong,

Nguyễn-vương tính kế, cầu mong Pháp rày.

__________

(1) Năm 1783, Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ kéo quân vào Nam.

(2) Phò-mã Tây-sơn là Trương Văn Đa đuổi theo suýt chút nữa bắt được

Nguyễn Ánh. Nhưng trời bỗng nổi cơn dông-bão hãi-hùng, thuyền Tây-sơn

bị đắm rất nhiều, nên Tây-sơn đành phải lui thuyền. Nguyễn Ánh thoát

nạn và trở lại Phú-quốc an-toàn. Sau này, có những chuyện truyền

miệng rằng Gia-long chính là vì vương, được rồng phủ long-thể và phun

nước thành giông-bão để cứu-giá. Hiện ở Phú-quốc, giữa Ông Lang và

Cửa-cạn, sát bờ biển, có một mặt đá phẳng bên cạnh cây đa to, cũng

được truyền-tụng là nơi Gia-long thường nghỉ-ngơi. Hay giếng nước ngọt

ở gần quận-lỵ cũng được nhân-cách-hoá, do Gia-long lấy gươm chỉ cho

quân-sĩ đào là có giếng nước ngọt. Sư thật, giếng ấy nằm giữa hai

sườn núi nên có mạch nước ngầm.

264

Vương quen người Pháp trước đây,

Ông là giám-mục, tên thầy Bá-đa (1).

Ông đang ở tận Tiêm-la,

Vương sai cấp-tốc, người qua Tiêm liền.

Hai người trao-đổi hàn-huyên,

Ý ông Đa-lộc, mau nên lên đàng.

Đến nơi cầu-cứu Pháp-hoàng,

Phải cho Hoàng-tử Cảnh (2) cần làm tin.

__________

(1) Bá-đa-lộc (1741-1799) : tức Pigneau de Béhaine, người Pháp, được

phái sang VN, sung vào Giáo-đoàn Đàng-trong. Năm 1767, đến Hà-tiên và

được cử làm quản-đốc trường Thầy Dòng ở Hòn-đất. Năm 1770, được

phong Giám-mục. Năm 1771, được cử thay vị Giám-mục Đàng-trong là Pignel

qua đời. Tháng 10 năm 1777, gặp Nguyễn Ánh đang lánh nạn Tây-sơn, liền

đưa Ánh ra trú-ẩn ở đảo Thổ-châu (Poulo Panjang) trong vịnh Thái-lan.

Đến tháng 11 năm ấy, Ánh lấy lại được thành Gia-định, ông đến ở

Tân-triều (Biên-hoà) và thường giao-thiệp với vương. Tháng 3 năm 1783,

thành Gia-định bị Tây-sơn chiếm lại, ông phải chạy theo vương ra vịnh

Thái-lan và qua ngụ ở xứ Tiêm-la. Cuối năm 1784, được vương

thoả-thuận, ông đem Hoàng-tử Cảnh sang Pháp cầu-viện. Năm 1789, ông

trở lại Gia-định giúp Nguyễn-vương đánh với Tây-sơn. Năm 1799, ông theo

vương đánh thành Qui-nhơn và chết ở đó.

(2) Hoàng-tử Cảnh (1780-1801) : là con trưởng của Nguyễn-phúc Ánh. Năm

1784, được theo làm tin cùng Bá-đa-lộc sang Pháp cầu-viện với vua Pháp

Louis XVI, lúc ấy Cảnh vừa được 4 tuổi. Cùng đi sang Pháp với Cảnh có

Phạm Văn Nhân và Nguyễn Văn Khiêm. Ngày 28-11-1787, Pháp-hoàng thuận

giúp và giao cho Thượng-thư Ngoại-giao-bộ là De Montmorin ký tờ

giao-ước có 5 điều với Bá-đa-lộc. Nhưng khi qua tới Ấn-độ, bị

Tổng-trấn Pháp De Conway ở đây cản-trở và báo về Pháp xin huỷ-bỏ

tờ giao-ước. Pháp-đình thấy cũng nản. Vả lại, Pháp đang phải đối-phó

với cuộc cách-mạng. Bá-đa-lộc bèn vận-động tư-nhân mua tàu, súng và

mộ người. Tháng 6 năm 1789, tàu về VN với một đoàn người Pháp

tư-nhân hùng-hậu. Tháng 3 năm 1793, Cảnh được lập làm Đông-cung và

chức Nguyên-suý. Năm 1801, Hoàng-tử Cảnh mất tại Gia-định vì bị bịnh

đậu mùa.

265

Nguyễn-vương ý ấy thuận liền,

Giao ngay Hoàng-tử Cảnh bên Bá (1) hòng.

Quốc-thư quốc-ấn giao ông,

Toàn quyền tự-tiện, miễn mong viện nhiều.

Nội-dung tờ quốc-thư nêu (2),

Cầu xin nước Pháp những điều viện quân.

Vương nhường cho Pháp Hội-an,

Nhường luôn Côn-đảo, bán-buôn đặc-quyền.

Vương còn viết một thư riêng,

Dâng vua nước Pháp, giúp liền cho vương.

Lại sai Phạm, Nguyễn (3) hộ-tòng,

Bấy-giờ Cảnh mới tuổi tròn bốn thôi.

Mọi điều xếp-đặt cả rồi,

Ngặt vì mùa gió, thuyền dời chưa đi.

Nóng lòng vương muốn cấp-kỳ,

Định nhờ vua nước Tiêm tuỳ giúp quân.

Trước đây thua trận Sài-côn,

Tiếp (4) sang cầu-cứu, lánh nàn xứ Tiêm.

__________

(1) Tức Bá-đa-lộc.

(2) Tờ quốc-thư ấy có 14 khoản; đại-lược nói nhờ ông Bá-đa-lộc xin

nước Pháp giúp cho 1.500 quân, tàu-bè, súng ống, thuốc đạn và đủ

mọi thứ. Nguyễn-vương xin nhường cho nước Pháp cửa Hội-an (Faifo), đảo

Côn-nôn và để riêng cho người nước Pháp được đặc-quyền vào buôn

bán ở nước Nam. Tờ quốc-thư này và cái thư riêng của Nguyễn-vương

viết cho vua nước Pháp nay hãy còn ở Ngoại-giao-bộ tại Paris.

(3) Tức quan Phó-vệ-uý Phạm Văn Nhân và quan Cai-cơ Nguyễn Văn Khiêm.

(4) Tức Châu Văn Tiếp.

266

Tiếp bèn mật biểu vương liền,

Vương qua Vọng-các, để bàn viện binh.

Vua Tiêm đãi Nguyễn linh-đình,

Rồi sai hai tướng (1), quân cùng thuyền mau.

Quân Tiêm hai vạn hùng-hào,

Thuyền ba trăm chiếc, trước sau sẵn-sàng.

Giúp vương trong lúc nguy-nàn,

Quân Tiêm đánh lấy Sa, Mân, Rạch, Trà (2).

Nên Tiêm ỷ thế thắng đà,

Gây điều tàn-ác, phiền-hà người dân.

Đánh nhau Mân-thít vang-rân,

Tiếp mang thương nặng, số-phần mạng vong.

Văn Đa (4) phò-mã Tây-sơn,

Giữ thành Gia-định, thấy gờm quân Tiêm.

Đa cho phi-báo Nhạc liền,

Nhạc sai Huệ gấp, đem binh chống kình.

Huệ vào Gia-định họp nhanh,

Huệ ban kế-hoạch, nhử dần quân Tiêm.

Huệ lùi Xoài-mút, Rạch-gầm (5),

Phục binh hai phía, Huệ tràn xông nhanh.

Quân Tiêm mất vía hồn kinh,

Bị chìm bị bắt, bại binh đầy đồng.

__________

(1) Năm 1784, vua Tiêm sai hai tướng Chiêu Tăng và Chiêu Sương dẫn 2

vạn quân và 300 chiến thuyền sang giúp, theo lời yêu-cầu của Nguyễn

Ánh.

(2) Tức Sa-đéc, Mân-thít, Rạch-giá, Trà-ôn và Ba-thắc.

(3) Tức tướng Nguyễn tên Châu Văn Tiếp.

(4) Tức Phò-mã Tây-sơn tên Trương Văn Đa.

(5) Ngày 18-1-1785, Nguyễn Huệ vào Nam lần thứ tư và tổ-chức phục-kích

quân Xiêm tại Xoài-mút và Rạch-gầm thuộc tỉnh Mỹ-tho (Định-tường).

267

Vài nghìn còn sống lo dông (1),

Trở về bên xứ, mà lòng còn run.

Huệ liền tiếp đuổi Nguyễn-vương,

Vương bôn vội-vã, ra đường Thổ-châu (2).

Ở đây chẳng được bao lâu,

Vương cùng gia-quyến, thẳng vào Tiêm-la.

Rồi vương thúc-giục Bá-đa (3),

Mau sang nước Pháp, để mà viện-binh.

Tiêm-la tiếp-viện khó thành,

Bá-đa cùng Cảnh, hải-trình thẳng giong.

Huệ quân về lại Qui-nhơn,

Còn thành Gia-định, giao Chân (4) thủ-phòng.

__________

(1) Quân Tiêm-la lúc qua 2 vạn và lúc bại trận còn sống chừng vài

ngàn, theo đường thượng-đạo sông Tiền-giang để trở về xứ.

(2) Đảo Thổ-châu, tên Panjang, gồm có 2 hòn đảo liền nhau ở ngoài

khơi vịnh Thái-lan, cách tây-nam đảo Phú-quốc độ 100 cây số và cách

tây Cà-mau chừng 200 cây số.

(3) Tức Bá-đa-lộc.

(4) Tức Đô-đốc Tây-sơn tên Đặng Văn Chân.

268

HỌ TRỊNH MẤT NGHIỆP CHÚA

 

Sau khi Thanh-hoá chiếm xong,

Trịnh Sâm kiêu-hãnh, lòng mong ngôi giành.

Sâm sai quan Thiệu (1) qua Thanh,

Lựa lời dâng biểu, nói rằng Lê-tông.

Không ai còn đáng nối dòng,

Xin phong cho Trịnh, ngôi vương thế quyền.

Sâm sai nội-giám đem tiền,

Theo mà đút-lót quan-quyền nhà Thanh.

Nhưng quan Thiệu đến Động-dình (2),

Bèn đem tờ biểu đốt liền một khi.

Thiệu ly thuốc độc cấp-kỳ,

Thà rằng chịu chết, vô-nghì chẳng ưng.

Cầu-phong mới được nửa đường,

Sâm đành bỏ mộng, ngôi vương thoán giành.

Lại còn say-đắm sắc nàng,

Thứ-phi Thị Huệ, con nâng ngôi truyền (3).

Bỏ con trưởng Trịnh Khải liền,

Lập ngay Thế-tử Cán quyền ngày sau.

Nên chia hai bọn chúa trào,

Bọn phò Trịnh Khải, bọn chầu Huệ oai.

__________

(1) Tức quan Thị-lang Vũ Trần-Thiệu.

(2) Tức Động-đình-hồ, một hồ nước lớn ở tỉnh Hồ-nam bên Tàu, có

phong-cảnh rất đẹp. Nơi đây là một căn-cứ kháng-chiến chống Nhựt

trong trận-chiến Hoa-Nhật 1932-1945.

(3) Trịnh Sâm say-đắm thứ-phi Đặng Thị Huệ, nên tôn con của Huệ là

Trịnh Cán lên làm thế-tử và phế-bỏ con trưởng là Trịnh Khải.

269

Mùa thu lá rụng buồn thay (1),

Trịnh Sâm vừa mất, xem ngay chiếu liền.

Cán lên ngôi chúa giữ quyền,

Bảo (2) làm phụ-chính, chiếu truyền nên theo.

Cán còn nhỏ tuổi yếu đau,

Mấy ai chịu phục, loạn trào nảy sinh.

Nói qua về nạn kiêu-binh,

Từ khi Lê được trung-hưng chỉ dùng.

Lính Thanh lính Nghệ ưu-binh,

Làm quân túc-vệ, giữ dinh giữ thành.

Đặc-quyền đặc-lợi lộng-hành,

Giết quan Tham-tụng Quốc-Trinh (3) chẳng từ.

Phá nhà Công-Trứ (4) bấy-chừ,

Chúng toan giết Cảnh (5), chẳng trừ một ai.

Đến khi Sâm mất Cán thay (6),

Khải bèn mưu với quân này kiêu-binh.

Khải tranh ngôi chúa về mình,

Nguyễn Bằng (7) vào phủ, trống lên ba hồi.

__________

(1) Tức tháng 9 năm 1782.

(2) Tức Hoàng Đình-Bảo, là con nuôi của Hoàng Ngũ-Phúc.

(3) Năm 1674, đời Trịnh Tạc, lính tam-phủ (mộ ở Thanh, Nghệ, Tĩnh)

kiêu-binh, đã giết quan Tham-tụng Nguyễn Quốc-Trinh.

(4) Tức quan Phạm Công-Trứ (1600-1675), người xã Liên-xuyên, huyện

Đường-hào, tỉnh Hưng-yên, đỗ Tiến-sĩ năm 1628, làm quan đời Hậu Lê,

chúc Tham-tán Cơ-vụ, có công soạn bộ Đại-Việt Sử-ký Toàn-thư.

(5) Tức quan Tham-tụng Nguyễn Quí-Cảnh.

(6) Trịnh Cán (1782-2 tháng), Cán làm chúa được 2 tháng, bị quân

Tam-phủ phế bỏ và lập anh là Trịnh Khải lên làm chúa.

(7) Nguyễn Bằng, người Nghệ-an, đứng đầu bọn kiêu-binh.

270

Ưu-binh nghe trống tới nơi,

Bao-vây phủ chúa, giết thời Bảo (1) ngay,

Phế liền Trịnh Cán ngôi này,

Lập ngay Trịnh Khải lên thay chúa liền (2).

Khải lên phong chức Nguyễn Bằng,

Thưởng quân Tam-phủ, càng thành kiêu-căng.

Phá nhà Dương, Nguyễn (3) tan-hoang,

Giết Triêm (4) trước phủ, chẳng màng lịnh ai.

Nguyễn Ly chạy thoát Sơn-tây,

Cùng em (5) định rước Khải ngay ra ngoài.

Nhưng mà tin lộ chúng hay,

Chia nhau giữ cửa, chẳng ai ra vào.

Kiêu-binh chúng lại kéo nhau,

Trăm nghìn mỗi nhóm, cướp thâu xóm làng.

Chúng đi lẻ-tẻ lang-thang,

Bị dân bắt giết, binh dân oán-thù.

Văn-thần võ-tướng bấy-chừ,

Bó tay đành chịu, sau nhờ có quan.

Tên Bùi Huy-Bích (6) can-ngăn,

Dỗ-dành chúng mãi, dần-dần mới yên.

__________

(1) Tức quan Phụ-chính Hoàng Đình-Bảo.

(2) Trịnh Khải (1783-1786), hiệu Đoan-nam-vương.

(3) Năm 1784, bọn kiêu-binh phá nhà quan Dương Khuông và Nguyễn Ly.

(4) Tức quan Nguyễn Triêm.

(5) Tức em của Nguyễn Ly là Nguyễn Điều.

(6) Bùi Huy-Bích (1744-1818), tự Hi-chương, người xã Định-công, Huyện

Thanh-trì, Hà-đông, đỗ Tiến-sĩ. Năm 1769, làm Đốc-đồng Nghệ-an. Năm

1782, đã phủ-dụ được bọn kiêu-binh. Tác-giả Nghệ-an thi-tập và

Hoàng-Việt thi-văn.

271

Bên trong có loạn kiêu-binh,

Bên ngoài dồn-dập, tình-hình Tây-sơn.

Chỉnh (1) nghe Đình-Bảo mạng vong,

E rằng liên-luỵ đến mình nên toan.

Chỉnh bàn trấn-thủ Nghệ-an,

Tên là Võ Tá-Giao rằng : “Lâm-nguy.

Chi bằng tự-lập xứ này,

Hiệp cùng Đình-Thể (2), giết ngay Ngô Cầu (3).

Chiếm thành độc-lập gìn lâu,

Ông trên thành giữ, biển sâu tôi phòng”.

Tá-Giao sợ quá lời rằng :

“Tôi không làm nổi, nan-kham việc này”.

Chỉnh nghe thất-vọng nên quày,

Đem theo gia-quyến, vào Tây-sơn đầu.

Tây-sơn mừng-rỡ Chỉnh vào,

Đãi như thượng-khách, kẻ hầu người dâng.

Chỉnh bày mưu-kế Tây-sơn,

Lấy ngay Thuận-hoá, đánh luôn Bắc rày.

Chỉnh còn diễn-tập trận bày,

Tuyển thi để lựa nhân-tài quan-quân.

Chỉnh đành em rể giết nhằm (4),

Người này do Trịnh sai ngầm Qui-nhơn.

Dụ lời Chỉnh bỏ Tây-sơn,

Trở về với Trịnh, công ơn thưởng liền.

__________

(1) Tức Nguyễn Hữu-Chỉnh nghe tin Hoàng Đình-Bảo bị giết.

(2) Tức Phó-tướng chúa Trịnh tên Hoàng Đình-Thể.

(3) Tức Trấn-thủ Thuận-hoá tên Phạm Ngô-Cầu.

(4) Chúa Trịnh sai em rể của Chỉnh vào để dụ Chỉnh về, nhưng Chỉnh giết

luôn người em rể này, hầu gây uy-tín với Tây-sơn.

272

Chỉnh còn tin-tức tình-hình,

Rằng Cầu (1) nhu-nhược, tham-lam bạc vàng.

Cầu sai Nguyễn Phú (2) dọ đàng,

Vào ngay gặp Chỉnh, hai chàng cố-nhân.

Phú bèn kể hết xa gần,

Chuyện quân tam-phủ, loạn xằng chẳng an.

Lại còn nạn đói kinh-hoàng,

Ngoài dân loạn-lạc, trong quan chẳng nhường.

Chỉnh bèn thuật lại Nhạc tường,

Tây-sơn quyết-định, lên đường tiến quân.

Nhạc sai Tiết-chế Huệ làm,

Nhậm (3) làm Đô-đốc, tả-quân lãnh phần.

Chỉnh kham Đô-đốc hữu-quân,

Quyết lòng Thuận-hoá, phải cần chiếm xong.

Ngô-Cầu mê-tín dị-đoan,

Chỉnh sai thầy bói, vấn-an Cầu rằng :

“Tướng-công hậu-vận giàu-sang,

Năm nay hạn nhỏ, có phần ốm đau.

Chay đàn mới được khỏi mau,

Trước là phúc-đức, còn sau yên-lành”.

Cầu nghe lời ấy lập nhanh,

Đàn chay cầu-khẩn, bảy đêm bảy ngày.

Quan quân phục-dịch mệt-nhoài,

Chợt nghe tin-tức quân đầy Tây-sơn.

__________

(1) Tức quan Trịnh tên Phạm Ngô-Cầu làm Trấn-thủ đất Thuận-hoá.

(2) Năm 1786, Phạm Ngô-Cầu sai Nguyễn Phú-Giao vào dọ-thám tình-hình

nội-bộ Tây-sơn. Giao và Chỉnh là đôi bạn cố-nhân.

(3) Tức Phò-mã Tây-sơn là Vũ Văn Nhậm.

273

Tây-sơn chiếm được Hải-vân,

Tướng đồn Hoàng Nghĩa (1), bỏ thân trận-tiền.

Rồi tin-tức báo liên-miên,

Nói rằng thuỷ-bộ Tây-sơn đến gần.

Ngô-Cầu hốt-hoảng bỏ đàn,

Chạy về dinh gấp, sẵn-sàng họp quân,

Nhưng quân mệt-mỏi vô-vàn,

Vì chưng phải thức, hầu đàn ngày đêm.

Tây-sơn vào đoạt thành êm,

Vì Cầu cờ trắng, kéo trên cửa thành.

Trước đây Chỉnh đã mạo nhanh,

Cho Cầu mắc kế, dễ-dàng gián-ly.

Chỉnh bèn viết một lá thư,

Gởi cho Đình-Thể (2), rủ như nên đầu.

Nhưng thư giả lọt đến Cầu (3),

Cầu nghi Đình-Thể muốn đầu Tây-sơn.

Đến khi Huệ đến gần đồn,

Thể dùng hết đạn, mắt còn nhìn mong.

Sức tàn quân kiệt Thể trông,

Cầu đem quân tiếp, nhưng không quân nào.

Thể liền quay gặp Cầu mau,

Hỡi ôi ! Cờ trắng phất cao Cầu thành.

Hai con của Thể thây phanh,

Thể đành tự-tử trên mình voi tan.

__________

(1) Tức tướng Trịnh giữ đồn Hải-vân tên Hoàng Nghĩa-Hồ.

(2) Tức phó tướng Trịnh tên Hoàng Đình-Thể.

(3) Tức Trấn-thủ Thuận-hoá của Trịnh tên Phạm Ngô-Cầu.

274

Mấy ngày Thuận-hoá, Linh-giang,

Tây-sơn chiếm cả, danh lan tiếng đồn.

Huệ bèn họp tướng bố-phòng,

Sửa-sang Đồng-hới, giới sông La-hà.

Chỉnh rằng : “Ông phụng-mệnh ra,

Đánh cho một trận, thế đà chiếm xong.

Đoạt thu Thuận-hoá như mong,

Uy tràn khắp Bắc, tiếng đồn hoảng-kinh.

Xưa nay cái phép dụng binh,

Một thời hai thế, ba nhìn là cơ.

Đủ ba điều đó giương cờ,

Đánh đâu thắng đấy, chần-chờ hao-tiêu.

Bắc-hà tướng nhát quân kiêu,

Nếu ông nhân lấy danh nêu đánh liền.

Làm gì không thắng Bắc miền,

Đừng nên bỏ mất cơ thiên thế thời”.

Huệ rằng : “Miền Bắc là nơi,

Nhân-tài nhiều lắm, chớ coi khinh-thường”.

Chỉnh rằng : “Người giỏi Bắc phường,

Chỉ là mình Chỉnh, Chỉnh bươn đây rồi.

Nước không ai nữa nên thời,

Xin ông đừng ngại, những lời tâu dâng”.

Huệ cười nhưng lại nói rằng :

“Ấy ! Là người khác, chẳng ngần-ngại ai.

Chỉ duy có ngại ông thôi”,

Chỉnh nghe thất-sắc, nhưng rồi tâu thêm :

“Tự tôi tôi biết tài hèn,

Nhưng tôi nói thế, tuỳ quyền nơi ông”.

275

Huệ lời ngọt, Chỉnh yên lòng,

Huệ rằng : “Ngoài Bắc vương dòng nhà Lê.

Mấy trăm năm đã yên bề,

Bây giờ cướp lấy, chẳng hề ai theo”.

Chỉnh rằng : “Miền Bắc có vua,

Nhưng còn có chúa, từ xưa loạn bề.

Trịnh tuy là tiếng giúp Lê,

Nhưng mà hiếp-chế, chẳng hề vua tôi.

Nay ông lấy nghĩa phục-hồi,

Phù Lê Diệt Trịnh, ắt thời thuận thay”.

Huệ rằng : “Ông nói nghe hay,

Nhưng ta phụng-mệnh đánh rày Thuận (1) thôi.

Chớ không đi đánh Bắc nơi,

Sợ can kiểu-mệnh, tội rồi làm sao ?”.

Chỉnh rằng : “Kiểu-mệnh mặc dầu,

Chỉ là tội nhỏ, thắng đầu công to.

Có khi người tướng làm ngơ,

Ở ngoài mặt trận, chẳng chờ lệnh vua.

Thế ông không biết hay sao ?”,

Huệ liền ra lịnh, quân mau ngõ hầu.

Tình-hình quân Trịnh núng-nao,

Huệ sai Hữu-Chỉnh, đi đầu thuỷ-binh.

Tiến vào cửa bể Đại-an (2),

Lấy kho lương-thực, bến sông Vị-hoàng (3).

Huệ quân đi tiếp sau đàng,

Hẹn nhau đốt lửa, Vị-hoàng hiệu nhanh.

__________

(1) Tức Thuận-hoá.

(2) Đại-an là cửa biển thuộc tỉnh Nam-định.

(3) Bến sông Vị-hoàng thuộc tỉnh Nam-định.

276

Chỉnh quân tiến đến Nghệ, Thanh,

Trấn quan Bùi, Tạ (1) bỏ thành lặng-trang.

Khi ra đến tận Vị-hoàng (2),

Trịnh quân ở đấy, chạy tan bỏ đồn.

Chỉnh thu trăm lạng hộc lương,

Lửa lên làm hiệu, Huệ mừng tới nhanh.

Thăng-long nghe mất Phú-xuân,

Bàn rằng : “Xứ ấy chẳng dân triều-đình.

Bây giờ mất cũng chẳng gìn”,

Bèn sai quan Trịnh (3), giữ thành Nghệ-an.

Mười ngày Trịnh xếp chửa xong,

Đến khi đi được (4), Tây-sơn chiếm tràn.

Tự-Quyền xuống giữ mặt Kim (5),

Họ Bùi (6) quan Trấn Sơn-nam chàng-ràng.

Đem binh xuống giữ Đông-an,

Còn Đinh Tích-Nhưỡng, thuỷ-quân Luộc vàm (7).

Bấy-giờ gió thổi đông-nam,

Huệ rơm tượng gỗ, thuyền nhằm thả trôi.

Xong rồi đánh trống liên hồi,

Kéo cờ như thiệt, giả thời tấn-công.

__________

(1) Quan Trịnh trấn-thủ Nghệ-an tên Bùi Thế-Toại đốt trại và quan giữ

thành Thanh-hoá tên Tạ Danh-Thuỳ bỏø thành.

(2) Ngày 6-6-1786, Chỉnh ra đến Vị-hoàng.

(3) Tức tướng Trịnh tên Trịnh Tự-Quyền.

(4) Sau 10 ngày thu-xếp, Tự-Quyền mới đi được 30 dặm.

(5) Tức giữ mặt Kim-động.

(6) Tức quan Trịnh trấn-thủ Sơn-nam là Bùi Thế-Vận xuống đóng ở xã

Phù-sa, huyện Đông-an.

(7) Tức cửa Luộc.

277

Nhưỡng trông lầm tưởng Tây-sơn,

Giàn thuyền chữ nhất, thần-công bắn liền.

Bắn càng bắn, thuyền vững thuyền,

Nhưỡng sau mới biết, người thuyền gỗ không.

Huệ hô quân-sĩ tấn-công,

Tiến lên đánh đuổi đám quân Nhưỡng này.

Nhưỡng quân súng hết thuốc xài,

Bỏ thuyền mà chạy, thua tài Tây-sơn.

Trịnh, Bùi (1) quân cũng tan dông,

Huệ nhanh hạ được thành Sơn-nam này.

Huệ cho truyền hịch ra ngay,

Phù Lê Diệt Trịnh, trong ngoài khắp nơi.

Khải (2) nghe quân Huệ tới rồi,

Gọi Cơ (3) về đến, bộ thời Vạn-xuân (4).

Thuỷ-binh Cơ đóng Thọ-xương (5),

Bố-phòng hai mặt, chận đường Tây-sơn.

Huệ liền tiến đánh thuỷ-quân,

Phùng-Cơ bỏ chạy, tan-tành Trịnh hung.

Khải bèn mặc áo màu nhung,

Cầm cờ voi trận, thúc quân đánh dồn.

Tây-sơn mẹo kế lanh khôn,

Pháo quăng cho nổ, hết hồn voi tuông.

Trịnh voi sợ pháo cuống-cuồng,

Khải liền quày lại cửa thành chúa mong.

__________

(1) Tức quan Trịnh tên Trịnh Tự-Quyền và Bùi Thế-Dận.

(2) Tức chúa Trịnh Khải.

(3) Tức quan Trịnh tên Hoàng Phùng-Cơ.

(4) Tức bộ-binh của Cơ đóng ở hồ Vạn-xuân, xã Vạn-phú, Thanh-trì.

(5) Tức thuỷ-binh Cơ đóng ở bến Tây-long, Thọ-xương.

278

Hỡi ôi ! Cờ của Tây-sơn,

Đã bay phất-phới, phía trên cửa thành (1).

Bàng-hoàng Khải biết phận đành,

Mau toan quay gót, chạy vùng Sơn-tây.

Hạ-lôi, Yên-lãng nơi đây,

Chư-quân còn lại, không đầy vài tên.

Khải vào nhà trọ bên đường,

Giả quan chạy loạn, tạm nương nơi này.

Khải cho gọi Quán (2) vùng đây,

Quán toan sụp lạy, Khải tay gạt liền.

E rằng dân biết chúa quyền,

Nay đà bại trận, như thuyền trôi sông.

Nhưng mà đã lọt mắt Trang (3),

Liền kêu vài chục dân đang ở gần.

Cùng nhau bắt Khải trói nhanh,

Quán vờ nói dối, tới can Trang rằng :

“Đây là Tham-tụng lánh nàn,

Ngươi mau hộ-vệ, đưa sang huyện gần”.

__________

(1) Tức cửa Tuyên-võ.

(2) Tức Lý Trần-Quán, giữ chức Thiêm-sai Tri-lại-phiên ở phủ chúa

Trịnh Khải. Năm 1786, khi hay tin Khải bị môn-sinh của Quán tên là Trang

bắt tại làng Hạ-lôi, Quán đến ngăn-cản nhưng không được. Qua ngày

sau, Quán tự đào huyệt và đặt quan-tài trống không xuống. Đoạn, Quán

ngoảnh mặt về hướng nam lạy hai lạy, rồi khảng-khái vào nằm trong

hòm, tự tay đậy nắp lại và nhờ người lấp đất để tự chôn sống mình.

Lúc chết, Quán 52 tuổi.

(3) Bọn dân tuần địa-phương tên Nguyễn Trang và Ba liền hợp với các

môn-đệ của Lý Trần-Quán, bắt trói Trịnh Khải.

279

Nhưng Trang phản-trắc đáp rằng :

Sợ thầy (1) nhưng chẳng sợ bằng giặc kia.

Yêu mình hơn chúa đã thua”,

Quán (2) rơi nước mắt, chúa tôi nỗi-niềm.

Giữa đêm tối-mịt tủi-phiền,

Thuyền Trang chở Khải, về miền Thăng-long.

Để mong tưởng-thưởng lập công,

Nhất-chiêu (3) vừa đến, giữa sông thình-lình.

Khải dao đâm cổ quyên-sinh,

Vết thương còn nhỏ, Khải bèn khoét thêm.

Dọc đường Khải chết trên thuyền,

Dứt thôi nghiệp chúa, uy-quyền từ nay (4).

Huệ truyền tống-táng lễ đầy,

Cử Lê Duy-Quyết (5), ma chay chúa tròn.

Trang, Ba về tới Thăng-long,

Yết ngay Nguyễn Huệ, hầu mong thưởng phần.

Huệ rằng : “Chắc phải Khải không ?”

Ba thưa : “Dạ phải”, Huệ tròng-tréo nhanh :

Sao mi lại biết rõ-rành ?

Ba thưa : Tôi đã từng làm gia-nhân”.

Huệ liền khép tội để răn :

Làm tôi bắt chúa, tội danh phản-nghì.

Chứ còn công thưởng cái chi”,

Trang, Ba bị chém, tức-thì chẳng oan.

__________

(1) Tức Lý Trần-Quán là thầy của Trang và Ba.

(2) Tức Lý Trần-Quán.

(3) Ngày 28-6-1786, Trịnh Khải tự-vận tại làng Nhất-chiêu.

(4) Từ Trịnh Tùng đến Trịnh Khải trị 216 năm (1570-1786) và 10 đời chúa.

(5) Tức Hoàng-điệt Lê Duy-Quyết lo đúng vương-lễ và chôn Trịnh Khải ở

đồng Dịch-vọng, phủ Hoài-đức, Hà-đông.

280

NHÀ HẬU-LÊ MẤT NGÔI VUA

Trong khi vừa chiếm Vị-hoàng,

Huệ sai tỳ-tướng, lẻn đàng Thăng-long.

Mang theo thư mật Tây-sơn,

Huệ đà kế liệu, phù-tôn an lòng.

Tây-sơn sắp chiếm Thăng-long,

Lê-tông hoàng-tử, hoảng-hồn lui toan.

Vua Lê đang bịnh mà còn,

Đỡ vua ngồi dậy, để hòng lánh nhanh.

Bỗng đâu tỳ-tướng quỳ dâng,

Mật-thư của Huệ, tấu rằng vấn-an.

Rồi xin ngày khác sẽ mang,

Quan vào yết-kiến Lê-vương phận tròn.

Cho nên vua mới yên lòng,

Cung-tôn hoàng-tử, ra tuồng mừng thay.

Huệ liền lịnh cấm quân ngay,

Không nên cướp phá của ai vật nào.

Bữa sau (1) Huệ dẫn Chỉnh vào,

Các quan cùng đến, lễ chào Hiển-tông.

Trước vua, Huệ rất khiêm-nhường,

Hiển-tông ốm nặng, ngồi dường khó-khăn.

Vua mời Huệ đến ngồi gần,

Huệ còn giữ lễ, ngại-ngần hơi-hơi.

Rồi vua mời mãi Huệ ngồi,

Huệ tâu : “Lý lẽ ra nơi Bắc thời.

__________

(1) Tức vào ngày 26-6-1786.

281

Phù Lê diệt Trịnh lòng trời,

Chớ không dòm ngó, hay dời đổi chi”.

Vua nghe mừng-rỡ liền khi,

Quanh vua chỉ có lễ-nghi vài người.

Chỉnh tâu : “Hoàng-thượng cho mời,

Các quan về lại, phục-hồi triều-cương”.

Vua liền xuống chiếu các phương,

Lâu-lơ lục-tục, mươi quan (1) hồi trào.

Chỉnh bèn tâu Huệ ý sâu :

“Ra đây chủ-tướng, tiếng chầu phù Lê.

Cho nên phải tỏ mọi bề,

Chuyến vừa ra mắt, chỉ là yết tư.

Vậy nên chủ-tướng phải thư,

Chọn ngày triều-kiến, tôn-phù quang-minh.

Để cho cả nước được nhìn”,

Huệ ưng nên Chỉnh đến trình Hiển-tông.

Đại-trào ở điện Kính-thiên (2),

Trống cờ chiêng quạt, rập-rềnh vang-rân.

Huệ cùng các tướng ung-dung,

Bước vào cửa điện, anh-hùng uy-nghiêm.

Huệ tuy ngạo-nghễ khiêm-nhường,

Lễ-nghi bái-yết (3), triều-vương tăng liền.

Huệ dâng sổà sách quân đinh,

Để làm rõ nghĩa, tôn-vinh Lê-trào.

__________

(1) Các quan Lê trở về như : Trần Công-Sán (người Yên-vĩ, Khoái-châu,

Hưng-yên), Phan Lê-Phiên (người Đ3ông-ngạc, Từ-liêm, Hà-đông), Uông

Sĩ-Điển (người Thanh-quan, Thái-bình).

(2) Ngày 7-7-1786, đại-trào để yết-kiến ở điện Kính-thiên.

(3) Tức lễ “ngũ bái tam khấu”.

282

Vua phong cho Huệ hôm sau,

Chức thời Nguyên-soái (1), để thâu thâm-tình.

Huệ từ phủ chúa (2) đáp trình,

Sai người tạ lễ, anh-minh thưởng phần.

Nhưng rồi Huệ xẳng Chỉnh rằng :

“Ta mang vài vạn tướng quân trận này.

Dẹp yên được giặc Bắc ngay,

Vậy thì ta muốn hơn vầy được chăng ?

Dù ta xưng đế xưng vương,

Thế mà ta nhịn, ta nhường nhà Lê.

Còn như Nguyên-suý chức đề,

Có thêm có bớt, những gì ta đây.

Đình-thần xứ Bắc như vầy,

Đừng hòng lung-lạc Huệ này nể-nang.

Nếu ta không nhận thì mang,

Tiếng rằng thất-lễ, chẳng vâng vua thần.

Còn như ta nhận chẳng phân,

Chê ta ham chức, lại mang tiếng đời”.

Dứt lời chủ-tướng hầm hơi,

Chỉnh bèn can khéo, Huệ nguôi tấc lòng.

Chỉnh sau ngẫm-nghĩ không xong,

Nếu mà Huệ giận, khó mong sự thành.

Chỉnh mau lật-đật sang nhanh,

Tâu bày dàn-xếp, thoả danh người hùng.

__________

(1) Vua Lê phong cho Huệ chức Nguyên-soái Uy-quốc-công.

(2) Huệ đang tạm trú ở bên phủ chúa Trịnh.

283

Huệ cầm vận-mệnh triều-đình,

Giang-sơn xã-tắc, mất còn nhà Lê.

Nếu mà Huệ giận khó bề,

Nào ai biết được, chuyện gì thiệt hơn.

Sau khi bày-giải nguồn cơn,

Vua Lê thuận gả Ngọc-Hân (1) Huệ liền.

Vua thầm toan-tính cho yên,

Tuổi già sức yếu, cậy quyền nơi ai.

Rồi đây bóng xế một mai,

Được nhờ con cái, lại hay rể hiền.

Chỉnh về thuật lại ý nguyên,

Huệ rằng : Hoàng-thượng đã truyền thật tâm.

__________

(1) Ngọc-Hân công-chúa (1770-1803), tục gọi là Chúa Tiên, là con gái

thứ hai mươi mốt của vau Lê Hiển-tông với bà Nguyễn Thị Huyền, người

xã Phù-ninh, tổng Hạ-dương, phủ Từ-sơn, Bắc-ninh. Năm 1786, được vua

cha gả cho Bắc-bình-vương Nguyễn Huệ, lúc ấy bà mới 16 tuổi. Năm 1788,

khi Nguyễn Huệ lên ngôi hoàng-đế, bà được phong chức Bắc-cung

hoàng-hậu. Năm 1792, vua Quang-Trung mất, bà ở với chồng được 7 năm

và sinh được 1 trai và 1 gái. Khi nhà Tây-sơn đổ, bà cùng 2 con vào

sống lẩn-lút ở Quảng-nam. Được ít lâu, có người điềm-chỉ chỗ bà ở

cho vua nhà Nguyễn Gia-long. Bà và 2 con bị bắt và bị giết. Lúc nhỏ,

Ngọc-Hân công-chúa nhờ có sắc-đẹp tuyệt-trần, lại có đức-hạnh và

thông-minh nên được vua cha quý-mến. Vua thường nói rằng : “Con này

ngày sau phải được gả làm vương-phi, không nên gả cho hạng phò-mã

tầm-thường”. Bà có làm rất nhiều thơ-văn bằng quốc-âm, nay phần

nhiều đều bị thất-lạc, chỉ còn sót lại 3 áng văn, ngầm chứa lời lẽ

rất thống-thiết, bày tỏ nỗi lòng của người vợ đớn-đau thương-nhớ

chồng. Đó là bài Chúc Thọ, Văn Tế Vua Quang-Trung và Ai Tư Vãn.

284

Vả chăng em của Tây-sơn,

Lại làm Phò-mã Bắc-vương rỡ-ràng.

Môn đương hộ đối hai đàng”,

Huệ vừa nói dứt, quân quan reo mừng.

Chỉnh nhìn thấy Huệ vẻ ưng,

Liền qua tâu lại, vua mừng lòng ngay.

Huệ vui chọn tháng chọn ngày (1),

Sai quan sính-lễ (2), đủ-đầy đem dâng.

Anh-hùng sánh với giai-nhân,

Tiếng đồn đám cưới Ngọc-Hân vui-vầy.

Bên đường người đứng dẫy-đầy,

Rợp trời cờ quạt, vang-dầy trống chiêng.

Quân hầu khí-giới hai bên,

Dọc từ phủ chúa, đến đền hoàng-cung.

Bắt đầu tiếng pháo nổ vang,

Cung-phi tay đỡ Ngọc-Hân lạy từ.

Mỹ-miều e-lệ tiểu-thư,

Xe hoa gót ngọc, lòng như rộn-ràng.

Huệ ngồi trên kiệu rồng vàng,

Sẵn-sàng trước phủ, đón nàng Chúa-Tiên (3).

Xe hoa vừa đến trước sân,

Huệ liền bước đến, tay nâng tay mềm.

Đưa nàng công-chúa lên thềm,

Sánh đôi cùng bước, vào liền bên trong.

__________

(1) Huệ chọn ngày 3-8-1786.

(2) Sính-lễ gồm có 10 thoi vàng, 1.000 thoi bạc và 100.000 quan tiền.

(3) Chúa-Tiên là tên tục gọi Ngọc-Hân công-chúa.

285

Tiệc-tùng quan-khách gần xong,

Huệ bưng chiếc hộp, tặng ròng ngọc-kim.

Và sai các tướng tiễn chân,

Họ đàng gái trở về sân hoàng-thành.

Trầm-trồ khen-ngợi đồn nhanh,

Trong thành ngoài phố, giai-nhân anh-hùng.

Bịnh-tình hoàng-thượng nặng dần,

Ngọc-Hân giục Huệ vào thăm cha rày.

Huệ rằng : “Chẳng sớm thì chầy,

Rồi tôi cũng phải về ngay Nam-trào.

Vả chăng tôi lạ lại vào,

Nội-cung thăm-viếng, rồi sau sao lời.

Khi cha muôn một chầu trời,

Khó mà giãi-tỏ, tiếng đời gièm-pha”.

Chẳng lâu vua đã băng-hà (1),

Hoàng-tôn truyền-nối, Duy-Kỳ lên ngôi (2).

Trong Nam Nguyễn Nhạc bồi-hồi,

Được thư Huệ báo, đánh nơi Bắc miền.

Vội-vàng sai sứ đi liền,

Ra nơi Thuận-hoá, lịnh truyền hoãn thôi.

Sứ ra đến, Huệ đi rồi,

Ít sau Nhạc nhận thư thời báo xong.

Huệ đà chiếm được Thăng-long,

Nhưng còn ở lại, giúp công Lê-trào.

__________

(1) Vua Lê Hiển-tông băng-hà ngày 17-7-1786, trị-vì 46 năm, thọ 70

tuổi.

(2) Lê Mẫn-đế (1787-1788), là cháu đích-tôn của vua Hiển-tông, lên

ngôi lấy niên-hiệu là Chiêu-thống.

286

Nhạc e em ở Bắc lâu,

Nhỡ ra biến-động, tính sao vẹn-toàn.

Nhạc mau Thuận-hoá thêm quân (1),

Ngày đêm không nghỉ, đến thành Thăng-long.

Được tin Nhạc đến vua (2) đem,

Bách quan ra đón cửa Nam-giao liền.

Gặp nhau Nhạc lại điềm-nhiên,

Nhạc bèn đi thẳng, chẳng thèm hỏi-han.

Nhạc cho quan tới nói rằng :

“Xin vua hãy để ngày gần tới đây.

Thời-gian tương-kiến lâu dài,

Bây giờ vua hãy cung quày nghỉ-ngơi”.

Mấy hôm sau đó Nhạc mời,

Vua Lê sang phủ, hai người tương-giao.

Nhạc ngồi ở giữa sân chầu,

Vua Lê bên tả, Huệ mau hữu liền.

Các quan đứng ở hai bên,

Vua Lê có ý nói lên : “Xin nhường.

Khao quân mấy quận tỏ-tường”,

Nhạc rằng : “Họ Trịnh lấn vương giành quyền.

Chúng tôi ra giúp vua yên,

Nếu là đất Trịnh, chẳng nguyên tấc chừa.

Còn như đất của Lê-trào,

Dù là một tấc, dám nào lấy đâu.

__________

(1) Tháng 8 năm 1786, Nhạc mang 500 thân-binh và 100 voi trận, rồi ra

Thuận-hoá lấy thêm 2.000 quân nữa và tuyên-bố ra tiếp-ứng cho chú

Thơm (tên tục của Nguyễn Huệ).

(2) Tức vua Lê Chiêu-thống.

287

Xin vua gắng sức ngõ hầu,

Giữ yên cõi đất, giao nhau đời đời.

Chúng ta hai nước hai nơi,

Ấy là cái phúc của Trời ban chung”.

Đoạn rồi Chiêu-thống về cung,

Trong lòng đỡ sợ, tưởng chừng chẳng yên.

Hôm sau Nhậm lại bàn thêm :

“Chỉnh là một kẻ hàng-thần về ta.

Nhờ ta hắn được quyền to,

Vạn quân đã chết, để cho hắn thành.

Bây giờ ta hãy rút nhanh,

Bỏ cho hắn lại, dân phanh thây liền.

Bắc-hà oán hắn chẳng yên,

Giết tên giảo-quyệt, trọn quyền dễ hơn”.

Huệ nghe ưng ý nên nhơn,

Canh ba (1) truyền mật, cho quân sẵn-sàng.

Thu nhanh của-cải kho-tàng,

Có gì lấy hết, chở mang về liền.

Toàn quân thuỷ-bộ rút êm,

Cho người từ-giả, nửa đêm vua tường.

Chỉnh hăng đâu có dè-chừng,

Say-sưa trong cảnh tưng-bừng suy-tôn.

Sáng ra Chỉnh dậy hết hồn (2),

Trong lòng sợ-hãi, bồn-chồn chẳng yên.

__________

(1) Tức đêm 17-8-1786.

(2) Chỉnh đóng quân ở chùa Tiên-tích, xóm Nam-ngư, tổng Vĩnh-xương,

Thọ-xương (nay là phố Hàng-lọng, Hà-nội).

288

Chỉnh mau chạy xuống bến thuyền,

Không ai chịu chở, Chỉnh bèn cướp neo.

Có nhiều kẻ chợ đuổi theo,

Họ dùng gạch đá ném vào Chỉnh ngay.

Chính tay Chỉnh giết một vài,

Mới đi thoát được, ra ngoài biển khơi.

Vừa buồm vừa chống vừa bơi,

Mong mau vào Nghệ, gặp thời Tây-sơn.

Nhạc vừa vào đến Nghệ-an,

Thì thuyền của Chỉnh bồng-bềnh đến nơi.

Nhạc trông thấy Chỉnh tả-tơi,

Hớt-hơ hớt-hải, lòng hơi thương tình.

Nhạc không nỡ bỏ nên bàn,

Chỉnh cùng quan Nguyễn (1), Nghệ-an giữ-gìn.

Huệ liền tặng Chỉnh bạc vàng (2),

Vỗ-về cùng Chỉnh, lời rằng : “Bắc phương.

Người chưa lòng thật Tây-sơn,

Trịnh quan Cơ, Nhưỡng (3) vẫn còn trốn quanh.

Ông nên ở lại Nghệ-an,

Để phòng mai hậu, sẵn-sàng dụng binh”.

Nhưng rồi Huệ dặn Nhậm rình :

“Chỉnh người quỷ-quyệt, chẳng tin chút nào.

Ngươi nên theo-dõi hắn mau,

Nghệ-an quê hắn, trước sau phải nhìn.

__________

(1) Tức quan Nguyễn Duệ.

(2) Nguyễn Huệ tặng Chỉnh 20 lạng vàng và 200 lạng bạc.

(3) Tức hai quan của chúa Trịnh là Hoàng Phùng-Cơ và Đinh Tích-Nhưỡng.

289

Có gì cấp-báo ta liền”,

Bấy giờ quyền-bính Bắc miền Lê vua.

Triều-đình quan-lại lưa-thưa,

Mà Lê Chiêu-thống chẳng tua phục-hồi.

Quan thì bàn ngược bàn xuôi,

Có người định lập ngôi thời chúa xưa.

Có quan chỉ muốn mình vua,

Trịnh còn hai tộc, hai nơi tranh-giành (1).

Vua Lê bất-đắc-dĩ phong,

Trịnh Bồng phủ chúa, Đô-vương chức liền (2).

Trịnh bèn hiếp-chế vua quyền,

Cho nên Chiêu-thống, mật truyền chiếu ngay.

Sai người vời Chỉnh về đây,

Giúp cho vua được, vững ngay quyền-hành.

Chỉnh khi được ở Nghệ-an,

Chiêu-quân đãi-sĩ, ngày đêm luyện-rèn.

Nhân khi có chiếu gọi bèn,

Đem quân về dẹp, Trịnh Bồng thua nguyên.

Chỉnh vào yết-kiến vua truyền,

Đại-tư-đồ chức (3), binh-quyền giữ ngay.

Từ đây Hữu-Chỉnh cậy tài,

Khinh người kiêu-gạo, chẳng ai Chỉnh màng.

Chỉnh liền phủ chúa (4) bản-doanh,

Hữu-Du thế-tử (5), Chỉnh phong con càn.

__________

(1) Tức Trịnh Lệ ở Kinh-bắc và Trịnh Bồng ở Hà-đông.

(2) Trịnh Bồng, tức Án-đô-vương. Quân Bồng đánh thua quân Chỉnh, nên

Bồng bỏ chạy. Sau, Bồng thối-chí bèn bỏ đi tu. Họ Trịnh mất từ đấy.

(3) Vua Lê phong cho Chỉnh chức Đại-tư-đồ Bằng-trung-công.

(4) Tức Chỉnh chiếm phủ chúa Trịnh khi trước.

(5) Chỉnh phong cho con là Nguyễn Hữu-Du làm thế-tử.

290

Lòng vua nay cũng phàn-nàn,

Biết ai trông-cậy, nên đành chịu thôi.

Trong Nam Nhạc tự xưng ngôi,

Trung-ương Hoàng-đế, giữ thời Qui-nhơn (1).

Phong cho Nguyễn Lữ Định-vương (2),

Và phong Nguyễn Huệ, Bắc-bình chia mau (3).

Ít lâu Nhạc, Huệ kình nhau (4),

Huệ quân vây chặt thành hào Qui-nhơn.

Ngặt-ngòi Nhạc phải lệ tuôn,

Lên thành khóc-lóc, gọi Thơm (5) van hoà :

“Nỡ lòng nào lại nồi da,

Đem đi nấu thịt, nhà ta thế này !”

Huệ nghe van-vỉ lòng thay,

Rút về Thuận-hoá, từ rày vui êm.

Ngoài kia Chỉnh lộng Nhậm hiềm,

Nhậm bèn thư báo Huệ liền Phú-xuân.

Huệ sai Nhậm bắt Chỉnh nhanh,

Nhậm quân đuổi Chỉnh, Thanh-giang vỡ phòng.

Châu-cầu quân Chỉnh lại dông (6),

Nhậm quân theo phía Thăng-long rượt dần.

__________

(1) Vua Thái-đức đóng đô ở Qui-nhơn, coi giữ Quảng-nghĩa, Qui-nhơn,

Phú-yên và Nha-trang.

(2) Nguyễn Lữ được phong chức Đông-định-vương, coi giữ Bình-thuận,

Đồng-nai, Đà-lạt và Hà-tiên.

(3) Nguyễn Huệ được phong chức Bắc-bình-vương, coi giữ Quảng-nam,

Phú-xuân và khống-chế Bắc-hà.

(4) Lý-do bất-hoà là do Huệ giữ tất-cả những báu-vật thu được của

chúa Trịnh, mà không nộp cho Nhạc ở Qui-nhơn. Nhạc hỏi, Huệ

thối-thác.

(5) Thơm là tên tục của vua Quang-trung Nguyễn Huệ.

(6) Quân Chỉnh thua ở Thanh-quyết-giang (làng Thanh-quyết, Gia-viễn) và

thua tiếp ở Châu-cầu (phủ Lý-nhân).

291

Hoàng-cung vua sợ vô ngần,

Chạy sang giao Chỉnh, toàn quân quyền-hành.

Tiết cờ, cây Việt (1) đưa nhanh,

Hữu-Du đến đóng Thanh-giang luỹ-đồn (2).

Cuối đông trời rét kinh-hồn,

Quân Du nổi lửa, sưởi xông ấm lòng.

Nhậm quân từng toán vượt sông,

Lặng im tiến sát, đối phương chẳng phòng.

Thình-lình súng Nhậm nổ giòn,

Nhắm vào ánh lửa, sáng-choang bập-bùng.

Quân Du lớp chết lớp hàng,

Du lui về để ngăn ngang Châu-cầu.

Chỉnh còn đang đóng phía sau,

Giật mình sợ-hãi, con mau thua rồi.

Có quan rủn chí tâu thời :

“Tây-sơn thế mạnh, đang hồi hung-hăng.

Khó mà giữ nổi chi bằng,

Rút về qua giữ Bắc-giang (3) thủ phòng”.

Chỉnh đang lưỡng-lự trong lòng,

Bỗng đâu Du chạy đến cùng báo nhanh.

Chỉnh cùng con kéo về thành,

Rồi sai quan Nguyễn (4), báo tin vua liền :

“Sáng mai phải chạy lánh nàn,

Ở vùng Kinh-bắc, an-toàn vua tôi”.

__________

(1) Vua Lê trao cho Chỉnh cờ Tiết và cây Việt, được toàn quyền.

(2) Hữu-Du – con của Chỉnh – đắp luỹ ở phía Bắc và đóng 18 đồn dọc

theo Thanh-quyết-giang.

(3) Tức Kinh-bắc.

(4) Tức quan Nguyễn Khuê.

292

Chỉnh kêu hộ-vệ đến rồi,

Mang theo gia-quyến, Chỉnh thời qua sông.

Vua Lê Chiêu-thống chạy sang,

Hỏi rằng : “Nông-nỗi nguy-nàn tính sao ?”

Chỉnh tâu : Kinh-bắc sông bao,

Luỹ che hào chắn, giặc vào khó-khăn.

Thần xin Bệ-hạ di sang,

Tạm nơi Kinh-bắc, cần-vương chiêu liền.

Chẳng lâu tập-hợp binh-quyền,

Liệu hồi khôi-phục, được nguyên cơ-đồ”.

Vua bèn vội-vã trở về,

Sai quan Lê Quýnh, đưa bà Hoàng (1) nhanh.

Chạy mau lên mạn Cao-bằng,

Còn vua và Chỉnh, lên đàng Mục-sơn (2).

Nhậm liền vào thẳng Thăng-long,

Liền sai Hoà tướng (3), ruổi-giong Chỉnh liền.

Hoà theo tới núi Tam-tầng (4),

Kịp ngay quân Chỉnh, tới gần sát nhau.

Hoà chia một đội vòng sau,

Men theo đường núi, ập vào bên hông.

Chỉnh quân hoảng-sợ nên dông,

Hữu-Du bị bắt, chặt xong đầu liền.

Chỉnh đang tế ngựa bỗng-nhiên,

Ngựa hay vấp ngã, vì tên bắn nhằm.

__________

(1) Vua Lê sai Lê Quýnh đưa bà Hoàng-thái-hậu, bà Hoàng-phi, Hoàng-tử

và hơn 30 người tôn-thất lên Cao-bằng.

(2) Tức núi Mục-sơn ở đất Yên-thế.

(3) Tức tướng Tây-sơn tên Nguyễn Văn Hoà.

(4) Núi Tam-tầng thuộc huyện Việt-yên, tỉnh Bắc-giang.

293

Nhậm quân bắt sống Chỉnh nhanh,

Cùng nhau hò-hét, giành tranh chặt đầu.

Chỉnh bèn la lớn bảo mau :

“Bắt xong được tớ, nộp hầu lấy công.

Chớ đừng vội giết đây xong”,

Chúng bèn trói Chỉnh, nhốt trong cũi liền.

Xúm nhau nâng cũi chúng khiêng,

Trên đường trở lại, nơi miền Thăng-long.

Nhậm vừa kể tội Chỉnh xong,

Buông lời đanh-thép, hỏi đon Chỉnh rằng :

“Tại sao làm phản làm xằng ?”

Chỉnh bèn bình-thản, nói-năng vài lời :

“Chỉ vì cái thế mà thôi”,

Nhậm sai xé xác Chỉnh thời thẳng tay.

Trước là tình bạn còn nay,

Coi nhau thù-nghịch, ai tài hơn ai.

Giết xong Hữu-Chỉnh Nhậm ngay,

Cho tìm Chiêu-thống, nhưng hoài công thôi.

Nhậm tôn Duy-Cẩn (1) lên thời,

Chức làm Giám-quốc, lòng người mong an.

Hoàng-cung còn có vài quan,

Dăm người hầu-hạ, chẳng màng triều-cương.

Còn vua Chiêu-thống bôn phương,

Sơn-nam, Bảo-lộc, Hải-dương lánh nàn.

Mấy quan trung-nghĩa lo toan,

Tính bề khôi-phục, nhưng tan-rã càng.

__________

(1) Tức Vũ Văn Nhậm tôn Sùng-nhượng-công Lê Duy-Cẩn lên làm

Giám-quốc.

294

Bọn Đinh Tích-Nhưỡng phản-loàn,

Túng-cùng Chiêu-thống sang cần nhà Thanh.

Nhà Lê từ lúc đuổi Minh,

Hai lần Tiền-Hậu, quang-vinh công-trình.

Hậu Lê bị Trịnh lấn quyền,

Có vua có chúa, chẳng yên dân lành.

Đến khi chúa mất ngôi giành,

Thì vua sự-nghiệp, đổ nhanh theo liền.

Nói qua về Nhậm chuyên-quyền,

Sau ngày Nhậm được phái miền Bắc quân.

Huệ liền gọi Sở (1) dặn ngầm :

“Nhậm là con rể của Hoàng-huynh ta.

Nhưng nay ta lại bất-hoà,

Với Hoàng-huynh đó, chắc là Nhậm bênh.

Ta sai hắn đánh Bắc miền,

Biết đâu sự-biến, Nhậm quyền trong tay.

Điều ta lo-lắng chuyến này,

Không nơi xứ Bắc, mà ngay Nhậm quyền.

Ngươi nên theo-dõi thường-xuyên,

Có gì thơ mách ta liền đầu đuôi”.

Đến khi Nhậm giết Chỉnh rồi,

Cậy tài kiêu-ngạo, coi trời bằng vung.

Sở, Lân (2) chẳng thích Nhậm cùng,

Bèn thư mật báo Bắc-bình-vương ngay.

Rằng : “Nay Nhậm quá ỷ tài,

Muồn làm điều phản, lại hoài xưng vương”.

__________

(1) Tức Ngô Văn Sở làm Tham-tán quân-vụ.

(2) Tức Ngô Văn Sở và Phan Văn Lân.

295

Được thư Huệ kéo kỵ-binh,

Mười ngày ra tới Thăng-long đêm trường.

Tháng tư (1) mùa hạ mát sương,

Nhậm say giấc điệp, như dường dài thêm.

Hoàng-thành quân Huệ lẻn êm,

Vào ngay tận chỗ Nhậm nằm ngủ ngon.

Huệ sai võ-sĩ họ Hoàng (2),

Dùng gươm đâm Nhậm, trên giường chết tươi.

Huệ liền truyền lịnh gọi mời,

Cựu-trào, trí-thức, ra thời giúp dân (3).

Đặt quan lục-bộ các ngành,

Sở (4) làm Tư-mã, giữ thành Thăng-long.

Trước khi về trở lại Nam,

Huệ liền dặn bảo rõ-ràng lời qua :

__________

(1) Tức tháng tư năm1788.

(2) Tức võ-sĩ tên Hoàng Văn Lợi.

(3) Các quan nhà Hậu Lê theo lời mời gọi của Nguyễn Huệ, ra làm việc

lại như : 1/ Phan Huy-Ích (1750-1822), người Nghệ-an, đỗ Tiến-sĩ năm 1775.

Sau, vâng lịnh vua có đưa vua giả là Phạm Công-Trị sang chầu vua

Càn-long tại Yên-kinh. 2/ Ngô Thời-Nhậm (Nhiệm), người Hà-đông, đỗ

Tiến-sĩ đời vua Lê Hiển-tông, được vua phong Lại-bộ tả-thị-lang. 3/

Nguyễn Thiệp, người xã Nguyệt-ao, huyện La-sơn, Hà-tĩnh. Về ở ẩn, nên

gọi là La-sơn Phu-tử. Ông được vua Quang-trung gởi thơ mời 3 lần, ông

mới chịu ra và nhận chức Viện-trưởng Sùng-chính. Ngoài ra, còn có các

cựu-quan như : Vũ Huy-Tấn, Bùi Dương-Kịch, Đoàng Nguyên-Tấn Nguyễn

Huy-Lượng, Trần Văn Kỷ, Nguyễn Văn Dụng, Trần Thuận-Ngôn, Trần

Bá-Lãm... và còn có hàng ngàn kẻ-sĩ Bắc-hà khác nữa đã chịu ra

giúp cho Tây-sơn, nhờ Huệ đã khéo-léo mời gọi và trọng-dụng. Nhất

là Huệ đã biết thu-phục nhân-tâm, không phân-biệt họ là người

thuộc trào cũ hay mới.

(4) Tức Ngô Văn Sở.

296

Sở, Lân (1) nanh-vuốt của ta,

Dụng, Ngôn (2) tâm-phúc, đã là cẩn-tin.

Nhậm (3) như vị khách tân-thần,

Nay ta giao hết, việc quân toàn quyền.

Điều chi xảy đến tuỳ làm,

Song cần cùng họp, cùng bàn với nhau.

Đừng phân kẻ trước người sau,

Miễn là được việc, ta mau thưởng phần.

Rồi vương thân-mật lịnh truyền,

Các quan lên cả, trên thềm ngồi quanh.

Giọng vương sang-sảng như chuông:

Tự-hoàng (4) ta lập, lên vương ngôi truyền.

Nhưng sau hoàng lại ươn-hèn,

Nên đà bị Chỉnh xoay bèn vạ cho.

Nhượng-công (5) Giám-quốc phụng-thờ,

Các khanh nên giúp cơ-đồ Bắc nhanh.

Tự-hoàng e có tranh-giành,

Nên ta để Sở, tạm gìn nơi đây.

Khi nào yên-ổn thời ngay,

Chính ta sẽ triệu Sở này về Nam.

Xong xuôi đâu đấy phân rành,

Huệ cùng quan tướng gọn-gàng rút quân.

__________

(1) Tức Đại-tư-mã Ngô Văn Sở và Nội-hầu Phan Văn Lân.

(2) Tức Chương-phủ Nguyễn Văn Dụng và Hộ-bộ thị-lang Trần Thuận-Ngôn.

(3) Tức Lại-bộ thị-lang Ngô Thời-Nhậm (Nhiệm).

(4) Tức vua Lê Chiêu-thống.

(5) Tức Sùng-nhượng-công Lê Duy-Cẩn.

297

QUANG-TRUNG ĐẠI PHÁ QUÂN THANH

Kể qua Chiêu-thống lánh nàn,

Phải nương-náo đất Lạng-giang xa đường (1).

Bà Hoàng-thái-hậu cũng bươn,

Long-châu kêu cứu với quan Thanh-triều (2).

Bấy-giờ Lưỡng Quảng tổng (3) đầu,

Do Tôn Sĩ-Nghị, quyền nhiều một phương.

Nghị liền dâng biểu Càn-long (4) :

“Họ Lê thần-cống nhà Thanh lâu đời.

Hiện nay giặc đã cướp ngôi,

Vợ con cầu cứu, cảnh thời đáng thương.

Vả xưa Nam vốn đất từng,

Của Tàu đã chiếm, thuộc vùng phía Nam.

Nếu qua cứu được Lê nhằm,

Chiếm luôn lấy đất An-nam đôi đàng”.

Càn-long nghe tấu lịnh ban,

Cho Tôn Sĩ-Nghị khởi quân bốn vùng (5).

Nghị chia ba đạo tiến sang,

Nhất do Sĩ-Nghị, Lạng-sơn tiến tràn.

__________

(1) Vua Lê Chiêu-thống sai Lê Duy-Đản và Trần Danh-Án giả dạng người

Tàu buôn bán, sang cầu-cứu nhà Thanh.

(2) Bà Hoàng-thái-hậu, Lê Quýnh và Nguyễn Huy-Túc đang trốn ở

Cao-bằng, cũng vượt biên-giới sang nhờ quan nhà Thanh giúp-đỡ.

(3) Tức Tổng-đốc Lưỡng Quảng ở bên Tàu tên Tôn Sĩ-Nghị.

(4) Càn-long là niên-hiệu của đời vua Mãn Thanh bên Tàu.

(5) Bốn vùng gồm có : Quảng-đông, Quảng-tây, Quí-châu và Vân-nam.

Quân Thanh tiến sang độ 20 vạn.

298

Đạo nhì Nghi-Đống (1) Cao-bằng,

Đạo ba Vân, Quí (2) Tuyên-quang vỡ phòng.

Sở (3) đang giữ đất Thăng-long,

Được tin Thanh tới, quân đông vang-dầy.

Sở bèn hội-họp đủ-đầy,

Cùng nhau quyết-định, lui gài nhử quân.

Rút về Tam-điệp (4) chắn ngang,

Từ trong chân núi ra gần bể sâu.

Phú-xuân cấp báo dâng tâu,

Định bề phòng đánh, ngõ hầu mạnh hơn.

Quân Tôn Sĩ-Nghị thẳng đường,

Kéo vào Kinh-bắc, lừng-lừng dể-ngươi.

Triều-thần Chiêu-thống dựa hơi,

Chào mời Sĩ-Nghị, vào thời Thăng-long.

Thăng-long bỏ ngõ như không,

Cầu phao sông Nhị, bắc sang thật dài.

Nghị cho tuyên đọc lễ đài,

Sắc phong Chiêu-thống, Nam này quốc-vương (5).

Tuy rằng Chiêu-thống thụ-phong,

Nhưng thư đề hiệu Càn-long trên đầu (6).

Mỗi chiều Chiêu-thống qua hầu,

Đến dinh Sĩ-Nghị, chực-chầu việc quân.

__________

(1) Đạo thứ nhì do Sầm Nghi-Đống tiến qua mạn Cao-bằng.

(2) Đạo thứ ba từ Vân-nam và Quí-châu tiến qua Tuyên-quang.

(3) Tức Đại-tư-mã Ngô Văn Sở giữ thành Thăng-long.

(4) Ngày 24/11 Mậu-thân (1788), Sở rút về Tam-điệp, trước gọi là đèo

Ba-dội, ở giữa hai tỉnh Ninh-bình và Thanh-hoá.

(5) Càn-long phong cho Chiêu-thống làm An-nam quốc-vương.

(6) Văn-thư của Chiêu-thống phải đề niên-hiệu Càn-long.

299

Vua thời cưỡi ngựa lần-chần,

Theo sau đi bộ, mươi quân làng-chàng.

Vào chầu Sĩ-Nghị nghênh-ngang,

Nhìn vua khinh-bạc, vẻ càng tự-cao.

Có hôm Chiêu-thống lại hầu,

Nghị sai quân lính gác mau đuổi về :

“Hôm nay việc nước chẳng chi,

Xin Ngài về nghỉ, để khi khác chầu”.

Bấy-giờ dân chúng bảo nhau :

“Nước Nam vương-đế từ lâu đến giờ.

Chưa vua nào thấy lờ-khờ,

Làm vua hèn-hạ, lại nhờ ngoại-bang.

Tiếng vua mà phải bẩm quan,

Thưa ông Tổng-đốc, rõ-ràng lệ-nô.

Thật là bán rẻ cơ-đồ,

Khác gì nội-thuộc, như hồ tỉnh châu”.

Vua nay trông-cậy quan Tàu,

Ngày đêm chẳng nghĩ, việc trào phục-khôi.

Chỉ lo ân-oán giết người,

Nhứt là những kẻ theo thời Tây-sơn.

Đàn-bà tông-thất (1) lấy chồng,

Có thai với tướng Tây-sơn phạt vày.

Vua sai mổ bụng quăng thai,

Cả con lẫn mẹ, chết ngay ác-tàn.

__________

(1) Tông-thất là bà-con dòng họ với vua.

300

Ba người hoàng-thúc (1) chặt chân,

Các quan hoàng-đệ (2), trước sân tử-hình.

Chỉ vì họ tiếp Tây-sơn,

Khiến bà Thái-hậu, bất-bình thốt lên :

“Ta cay-đắng mới được xin,

Quân Thanh tiếp-cứu, mong gìn triều xây.

Cứ lo báo oán thế này,

Ấy là phá-hoại, phỏng rày chẳng an”.

Quân Tàu cướp phá dân-gian,

Lắm điều nhũng-nhiễu, oán-than ngập trời.

Tây-sơn được báo tức-thời,

Hội cùng tướng-sĩ, đầu đuôi kế bàn.

Quyết lòng đánh đuổi quân Thanh,

Tướng-quan tâu hãy chính-danh vương-quyền.

Lòng dân được thuận quân kiêng,

Huệ cho là phải, đàn thiêng hẳn-hòi.

Bàn-sơn núi Ngự lên ngôi (3),

Đặt liền niên-hiệu vua thời Quang-trung.

Quân quan hùng-khí tưng-bừng,

Nức lòng tiến đánh quân Thanh xâm-loàn.

Đại quân kéo tới Nghệ-an (4),

Vương cho lịnh nghỉ, tuyển quân mười ngày.

__________

(1) Chiêu-thống ra lịnh chặt chân 3 chú ruột và quăng ra giữa chợ.

(2) Chiêu-thống ra lịnh giết hoàng-đệ Lê Duy-Lưu, Phan Như-Toại và

phò-mã Dương Hành. Các quan Ngô Thời-Nhậm, Phan Huy-Ích, Nguyễn Hoàn,

Phan Lê-Phiên, Mai Thế-Uôn... bị bãi chức.

(3) Ngày 25/11 Mậu-thân (1788), lập đàn ở Bàn-sơn, phía nam núi

Ngự-bình, thuộc huyện Hương-thuỷ, tỉnh Thừa-thiên.

(4) Ngày 29/11, quân Tây-sơn kéo ra tới Nghệ-an và được nghỉ 10 ngày.

301

Ba đinh chọn lấy một ngay,

Được hơn mươi vạn, tượng bầy trăm con.

Vua bèn truyền dụ nhủ rằng :

“... Quân Thanh xâm-lấn, Thăng-long chiếm tràn.

Các ngươi có biết hay chăng,

Nước chia theo phận, non sông mỗi vùng.

Bắc phương không phải giống dòng,

Tất là khác dạ, khác lòng sao chung.

Hán thời đã có Trưng-vương,

Tống thời đã có Lê Hoàn chẳng dung.

Nguyên thời đã có Hưng-vương,

Minh thời Lê Lợi đuổi phường ngoại-lai.

Tổ-tiên không chịu bó tay,

Ngồi nhìn lũ giặc, xéo-dày người dân.

Cho nên các cụ dấy quân,

Quyết lòng đánh thắng, đuổi phăng chúng về.

Xong rồi hai nước đề-huề,

Ranh ai nấy ở, bên tê bên này.

Nhà Đinh cho tới ngày nay,

Ta không đến nỗi, khổ ngày thuộc xưa.

Đó là lợi hại được thua,

Cái gương chuyện cũ, còn chưa lu mờ.

Nay Thanh mưu chiếm nước ta,

Đặt làm quận huyện, để mà thuộc Thanh.

Các ngươi trí-thức tài-năng,

Cùng ta gắng sức, để thành việc chung.

Chớ đừng giở thói nhị tâm,

Hễ ai phản-trắc, thì đành giết ngay.

302

Bấy giờ đừng trách không hay,

Ta không báo trước, để nay tội đền” (1).

Quân chia năm đạo rành riêng,

Hậu, Tiền, Tả, Hữu, Trung quân đủ-đầy (2).

Tại nơi xứ Nghệ vua sai,

Vời thầy Nguyễn Thiệp (3), giải-bày dụng quân.

Vua rằng : “ Thanh đã kéo sang,

Chúng toan xâm-chiếm nước Nam chủ-quyền.

Phận ta làm tướng thân chinh,

Chước công thế thủ, dụng binh được thành.

Thắng thua hai lẽ rành-rành,

Xin thầy thử đoán, việc binh rõ tường”.

Thiệp thưa : “Trong nước rỗng không,

Lòng người tan-nát, mong hòng cứu-tinh.

Thanh xa kéo đến chẳng rành,

Địa-hình mạnh yếu, cách hành-quân sao.

Chúa-công ra chuyến này mau,

Mươi ngày dẹp được quân Tàu giặc xâm”.

Vua nghe hợp ý hợp tâm,

Trong lòng mừng-rỡ, lễ nhằm tạ ơn.

__________

(1) Lời tâm-niệm của vua Quang-trung : “Đánh cho để dài tóc, đánh cho

để đen răng ... Đánh cho sử tri Nam-quốc sơn-hà chi hữu chủ”.

(2) Thân-quân Thuận, Quảng được chia làm 4 doanh : Tiền, Hậu, Tả, Hữu.

Còn tân-binh Nghệ-an cho làm Trung-quân.

(3) Tức La-sơn Phu-tử Nguyễn Thiệp, được vua Quang-Trung trọng như bậc

thầy. Lần chót, ông vào đúng ngày quốc-tang Thái-tổ Võ hoàng-đế

(tức vua Quang-trung) băng-hà, ông suýt bị tội chém vì không thay

y-phục mà cứ vào triều. Nhờ vua Cảnh-thịnh gạt bỏ, ông mới khỏi

chết. Vua Cảnh-thịnh hỏi ông về việc nước, ông nói : “Đại thế đã

hỏng mất rồi, không thể gở được nữa”. Rồi ông từ về.

303

Quan quân rần-rộ lên đường,

Đến ngay Tam-điệp, lẫy-lừng hăng-say.

Bọn Lân, Sở, Nhiệm (1) tội bày,

Giặc đang thế mạnh, lui rày nhử Thanh.

Vua cười rồi lại nói rằng :

“Chúng sang là chết hay hàng đó thôi.

Nay ta đã có mẹo rồi,

Quân Tàu đuổi sạch mọi nơi mười ngày.

Nhưng mà ta nghĩ thế này,

Chúng là nước lớn, thua ngay nhục nhiều.

Chúng bày mưu khác báo thù,

Kéo qua đánh mãi, dân chừ lầm-than.

Lòng ta dân khổ chẳng an,

Vậy khi ta thắng vẻ-vang trận này.

Ta nhờ Thì-Nhiệm sứ ngay,

Dùng lời nói khéo, dứt rày chiến-tranh.

Đợi mươi năm nữa phú-cường,

Ta không cần phải sợ phường Thanh đâu”.

Vua truyền tướng-sĩ nên mau,

Vui ăn Nguyên-đán trước hầu hành-quân.

Đến hôm trừ-tịch vua truyền :

“Quyết ngày mùng bảy tháng giêng ta cùng.

Thăng-long mở tiệc ăn mừng”,

Ba quân ai nấy bừng-bừng lòng hăng.

Đoạn rồi truyền lịnh quan quân,

Sở, Lân (2) lãnh-đạo, xung phần tiên-phong.

__________

(1) Ngày 20/12, quân tới Tam-điệp gặp Lân, Sở và Nhiệm.

(2) Tức Ngô Văn Sở và Phan Văn Lân.

304

Hữu-quân Tuyết, Lộc (1) theo sông,

Lục-đầu (2) Tuyết chiếm, Hải-dương chận đàng.

Lộc quân thẳng đến Lạng-giang (3),

Chặn đường Thanh rút, về ranh bên Tàu.

Tả-quân Long, Bảo (4) kéo mau,

Long xuyên đường núi, gặp nhau Thanh-trì.

Bảo thì tượng-mã liền khi,

Đánh qua Sơn-lãng, gặp kề Long ngay.

Còn quan Hô-hổ-hầu (5) đây,

Hậu-quân trừ-bị, tiếp thay khi cần.

Riêng vua toàn lực trung-quân,

Phân đâu vào đấy, lịnh ban sẵn-sàng.

Vua truyền sáng-kiến làm nhanh,

Lấy tre đan võng, toán thành ba quân.

Một quân nghỉ võng, hai khênh,

Cho nên không mệt, lại nhanh tốc-hành.

Vua còn tính kế dụ Thanh,

Để cho chúng cứ hung-hăng chẳng phòng.

Vua liền cử một sứ đoàn (6),

Do Trần Danh-Bính sẵn-sàng gặp Tôn (7).

Mang theo tờ bẩm để mong,

Ngỏ rằng cung-thuận, cống dâng thiên-triều.

__________

(1) Tức Đại-đô-đốc Tuyết và Đô-đốc Lộc.

(2) Lục-đầu là sông chảy vào sông Hồng ở tỉnh Bắc-ninh.

(3) Tức vùng Lạng-giang, Phượng-nhỡn và Yên-thế.

(4) Tức Đô-đốc Long và Đại-đô-đốc Bảo.

(5) Hô-hổ-hầu làm đến Đô-đốc, nhưng tiếc không rõ tên.

(6) Sứ-đoàn gồm có 8 vị do Trần Danh-Bính dẫn đầu.

(7) Tức Tôn Sĩ-Nghị.

305

Tôn liền ra vẻ khích-khiêu,

Xé thư giết sứ, chẳng chiều ý theo.

Tôn còn truyền hịch đủ điều,

Hăm-he sẽ bắt cả triều Quang-trung.

Bên trong Chiêu-thống nóng lòng,

Bèn sai Lê Quýnh giục Tôn đánh liền.

Tôn cười với giọng nói gièm :

“Nếu mà muốn gấp, tuỳ quyền chúng mi.

Thầy trò ngươi cứ việc đi,

Đem quân tiến trước, tức-thì được thôi”.

Vua (1) quan tiu-nghỉu lai-hồi,

Tủi lòng cúi mặt, đáng đời theo Thanh.

Tây-sơn ăn Tết trước nhanh,

Đúng ba mươi Tết (2), bất-thần khởi binh.

Rần-rần Giản-thuỷ (3) qua sông,

Quân Lê hoảng sợ, chạy vòng Thanh-liêm (4).

Quang-trung đuổi đến Phú-xuyên (5),

Bao vây bắt trọn toán quân của Tàu.

Không còn một đứa thoát đào,

Cho nên tin báo, không sao lọt ngoài.

__________

(1) Tức vua Lê Chiêu-thống.

(2) Tức ngày 30 tháng chạp năm Mậu-thân (1788).

(3) Giản-thuỷ chắc là bến đò Giản ở giáp giới tỉnh Ninh-bình và

Hà-nam.

(4) Tức tướng Lê tên Hoàng Phùng-Nghĩa đang trấn giữ Sơn-nam, tỉnh

Nam-định, phải bỏ chạy về sông Nguyệt-quyết, thuộc huyện Thanh-liêm,

Hà-nam.

(5) Phú-xuyên thuộc Hà-đông.

306

Quân Thanh đóng ở Hà-hồi,

Say-sưa ngủ kỹ, chẳng người hay qua.

Nửa đêm ngày Tết mùng ba (1),

Tây-sơn vây kín, bỗng loa gọi ầm.

Toàn quân cất tiếng “dạ” rân,

Muôn ngàn tiếng thét, như gầm trời cao.

Quân Thanh thức giấc nhôn-nhao,

Hồn phi phách tán, cùng nhau kinh-hoàng.

Tây-sơn chưa đánh địch hàng,

Vào thu khí-giới, thảo-lương đốt liền.

Mùng năm ngày Tết cổ-truyền,

Quang-trung cho lịnh, tiến lên Ngọc-hồi.

Dọc đường dân-chúng dâng thời (2),

Thứ bánh gạo nếp, gói rồi đem chưng.

Giữa bánh đậu thịt là nhưn,

Vuông vuông dây cột, thơm lừng dẻo ngon.

Giống như bánh tét thảo-lương,

Dọc đường khỏi nấu, no lòng quân xơi.

Quang-trung đốc chiến cưỡi voi,

Tượng-binh tiến trước, hơn thời trăm con.

Quân Thanh ứng-chiến kỵ-binh,

Voi mà gặp ngựa, ngựa kinh chạy liền.

Quân Thanh tan vỡ trận tiền,

Rút vào cố-thủ, đạn tên bắn quàng.

__________

(1) Tức ngày mùng 3 Tết tháng giêng năm Kỷ-dậu (1789).

(2) Ngày mùng 5 Tết, vua Quang-trung trẩy quân đến làng Ngọc-hồi, dân

làng làm loại bánh có đặc-tính ngày Tết ở Bắc-hà là bánh chưng.

Liền sau đó, vua có ban cho dân làng Ngọc-hồi bốn chữ Hiếu Nghĩa Khả

Gia.

307

Vua sai lấy ván ghép nhanh,

Cứ ba mảnh ván, ghép thành tấm khiên.

Quấn rơm bùn nước mặt tiền,

Hai mươi quân núp, cùng khiên tiến vào.

Mỗi quân dắt một con dao,

Hai mươi quân khác, theo sau sát liền.

Trong thành địch bắn lửa tên,

Lửa tên ghim dính vào rơm tắt rồi.

Khiên rơm che-chở thân người,

Địch càng bắn dữ, ta thời tiến vô.

Cửa thành địch cắm chông nhô,

Tới chông ta hạ khiên đè đầu chông.

Trên khiên ta tiến thẳng xông,

An-toàn chẳng đạp đầu chông nhọn nào.

Đang mùa gió bấc ào-ào,

Địch bèn đốt thuốc súng hầu khói bay.

Gió đưa khói độc qua ngay,

Quân Nam mờ mắt, khói cay sặt nồng.

Bỗng trời quay ngọn gió nồm,

Khói cay lại tạt về đồn địch quân.

Dịp may trời giúp quân Nam,

Vua liền hô “tiến”, “dạ” rân tràn vào.

Lớp khiên tiến trước đoản đao,

Lớp quân tinh-nhuệ, theo sau xông vào.

Lá cà trận chiến xáp nhau,

Quân Nam hăng máu, chém nhào quân Thanh.

Địch quân núng thế vỡ tan,

Lớp chuồn lớp chết, lớp van lớp hàng.

308

Quân Thanh tủa chạy ngoài thành,

Đạp phải chông sắt, đạp nhằm địa-lôi.

Chông lôi do chúng gài rồi,

Chết thêm mớ nữa, Ngọc-hồi chiếm xong.

Tướng Thanh là Hứa Thế-Hanh,

Long, Thăng (1) tử-trận, trong thành lền-khên.

Vua truyền quân tiếp tấn-công,

Các đồn Văn-điển (2), tới Yên-quyết (3) liền.

Vua sai Long (4) gấp tiến lên,

Vây đồn Khương-thượng (5), hai bên đánh vùi.

Quân Thanh kiệt sức thế nguy,

Không quân tiếp-ứng, tháo lui đầu hàng.

Sầm Nghi-Đống trốn ra nhanh,

Đống-đa (6) thắt cổ, trên cành cây đa.

__________

(1) Tức các tướng Thanh là Trương Sĩ-Long và Thượng Duy-Thăng.

(2) Đồn Văn-điển nay thuộc huyện Thanh-trì, phủ Thường-tín, Hà-đông.

(3) Đồn Yên-quyết nay chia ra làm hai làng : làng Thượng Yên-quyết, sau

đổi là Yên-hoà và làng Hạ Yên-quyết, sau đổi là làng Cót, thuộc

ngoại thành Hà-nội.

(4) Tức Đô-đốc Long của Tây-sơn.

(5) Đồn Khương-thượng do quan phủ Điền-châu tên Sầm Nghi-Đống đóng

giữ. Nơi ấy, nay thuộc ngoại thành Hà-nội.

(6) Về sau, bọn khách-trú ở Thăng-long có làm cái đền thờ Sầm

Nghi-Đống ở ngõ Sầm-công, sau Hàng Buồm. Nữ-sĩ Hồ Xuân-Hương có dịp

qua đó, liền vịnh bài tuyệt-cú như sau :

Ghé mắt trông ngang thấy bảng treo,

Kìa đền Thái-thú đứng cheo-leo.

Ví đây đổi phận làm trai được,

Thì sự anh-hùng há bấy nhiêu ?

309

Quân Thanh mất vía tủa ra,

Thăng-long nhắm hướng, chạy ùa về nhanh.

Đốc Long rược đuổi quân Thanh,

Họ Đinh (1) nội-ứng, đốt thành kho lương.

Thăng-long ngập lửa đỏ hừng,

Quân Long thừa thắng, cửa thành vào luôn.

Nói qua mùng bốn họ Tôn (2),

Được tin đồn mất, quân đông Hà-hồi.

Ngọc-hồi lại mất tiếp rồi,

Nên Tôn lo-lắng, đứng ngồi không yên.

Mùng năm trời sáng chưa lên,

Đùng đùng súng nổ, vang-rền khắp nơi.

Tôn sai dọ-thám thử coi,

Còn Tôn leo ngọn kỳ-đài nhìn cao.

Té ra Khương-thượng, Điền-châu (3),

Lửa lên ngùn-ngụt, Tôn hầu như điên.

__________

(1) Nguyên khi Tôn Sĩ-Nghị chiếm Thăng-long, có giao cho viên quản họ

Đinh, là người của Lê Chiêu-thống, cầm đầu một toán quân già-lão

canh giữ các kho khí-giới và lương-thảo. Khi vua Quang-trung kéo quân

đến Nghệ-an có gặp ông Nguyễn Thiệp, là người đã từng ngồi dạy học

ở nhà họ Đinh. Ngày mùng 3 Tết năm Kỷ-dậu (1789), họ Đinh thấy

Nguyễn Thiệp, từ Nghệ-an đem ra biếu chiếc bánh chưng, mà trong nhân

bánh ấy có để tờ mật-dụ của vua Quang-trung. Họ Đinh vâng theo ý của

Nguyễn Thiệp khuyên-bảo và làm theo lời mật-dụ ấy. Họ Đinh cùng các

quân già làm nội-ứng, lẻn đốt kho khí-giới, kho lương-thực và

suý-phủ ở Thăng-long vào đêm mùng 4 rạng mùng 5 tháng giêng năm

Kỷ-dậu.

(2) Tức Tôn Sĩ-Nghị.

(3) Khương-thượng và Điền-châu do Sầm Nghi-Đống chiếm giữ.

310

Tôn mau thót ngựa không yên,

Cùng vài binh-kỵ, vượt liền cầu phao (1).

Nhắm về hướng Bắc phi mau,

Quan-quân tướng-sĩ, theo sau vượt cầu.

Ùn-ùn xô-đẩy tranh nhau,

Cầu phao bị nặng, dây phao đứt liền (2).

Hàng ngàn hàng vạn người trên,

Bỗng đâu rớt xuống, chết chìm sông sâu.

Quân Thanh la khóc kêu gào,

Dòng sông tắt nghẽn, biết bao thây người.

Tôn mau Phượng-nhỡn (3) đến nơi,

Nghe tin trước mặt, quân trời Tây-sơn.

Tôn bèn run sợ điếng hồn,

Vội quăng ấn tín, để hòng thoát thân.

Tây-sơn đuổi tới Nam-quan,

Dân Tàu ở cận Lạng-sơn bồn-chồn.

Cùng nhau bồng-bế trốn luôn,

Chạy về phía Bắc, xa hòng lánh thân.

Cho nên từ ải Nam-quan,

Tịnh không còn tiếng Tàu dân xóm làng.

Quân Thanh hai đạo Quí, Vân (4),

Sơn-tây (5) vừa tới, nghe tan vội-vàng.

Rút nhanh qua khỏi Nam-quan,

Dám đâu qua tiếp, e thân chẳng toàn.

__________

(1) Cầu phao bắc ngang sông Nhị.

(2) Có tin nói ông Hoàng Ba (em Chiêu-thống) chặt dây cầu.

(3) Phượng-nhỡn nay thuộc Bắc-giang.

(4) Tức Quí-châu và Vân-nam.

(5) Xưa, địa-bàn Sơn-tây gồm cả đất Phú-thọ và Vĩnh-yên.

311

Quang-trung đốc chiến ba quân,

Xông-pha tên lửa, nhuộm thâm ngự-bào.

Đến trưa vua tiến quân vào,

Thăng-long thành cũ, tự-hào vua Nam.

Vua liền hạ lịnh chiêu-an,

Quân Tàu lẩn-trốn, ra hàng được nuôi.

Cấm quân nghiêm-nhặt hẳn-hòi,

Chẳng nên cướp phá của người thường dân.

Cấm dân không được giết càn,

Không nên chứa-chấp quân Thanh người nào.

Hễ ai gặp giặc dẫn mau,

Nộp ngay quan phủ, chớ lâu phạt tiền.

Đúng như vua lịnh đã truyền,

Cùng ăn khai-hạ (1), tại thành Thăng-long.

Khao quân khen tướng thưởng công,

Vui mừng chiến-thắng, non sông sạch thù.

Nói qua Chiêu-thống bấy chừ,

Nghe tin Tôn chạy, người như mất hồn.

Bèn cùng quan tướng cận-thần (2),

Rước bà Thái-hậu, cung-tần chạy theo.

Đến sông cầu gãy người kêu,

Lê bèn cướp lấy thuyền chèo qua sông.

Hai ngày vất-vả ruổi-giong,

Đến đồn Hoà-lạc (3), gặp ông thổ-hào.

__________

(1) Khai-hạ là lễ hạ nêu, tức mùng 7 tháng giêng âm-lịch.

(2) Cận-thần Chiêu-thống có : Lê Quýnh, Hoàng Ích-Hiểu, Nguyễn

Quốc-Đống, Lê Hân, Phạm Như-Tùng, Nguyễn Viết-Triệu, Phạm Đình-Thiện,

Lê Văn Trương, Phạm Quý-Thích ...

(3) Đồn Hoà-lạc thuộc châu Hữu-lũng, tỉnh Bắc-giang.

312

Cho vào sơn-trại cháo rau,

Ngự-đoàn mệt lả, cùng nhau đỡ lòng.

Hai ngày đói khát tưởng xong,

Vội nghe tin có Tây-sơn đuổi gần.

Thổ-hào nhanh bảo người thân,

Men theo đường tắt, dẫn dần Nam-quan.

Nơi đây Chiêu-thống gặp Tôn,

Lê liền phẫn-thán, ôn-tồn lời qua :

“Tôi không giữ nổi nước nhà.

May nhờ được tướng-quân qua cứu-nàn.

Lòng tôi cảm-kích vô-vàn,

Tôi xin cầu chúc tướng-quân thật nhiều.

Muôn ngàn vạn phúc đủ điều,

Còn tôi quay lại miếu-triều tổ-tiên.

Dân binh thu-nhặt tính-toan,

Liệu bề khôi-phục ngai vàng đất-đai”.

Tôn nghe miệng thốt những lời :

“Quang-bình bất diệt, tắc thờ bất hưu (1).

Tôi vừa dâng biểu Thiên-triều,

Giúp thêm binh mã, lương nhiều chắc nhanh.

Chỗ này kề địch chẳng an,

Chi bằng hãy tạm vào Nam-ninh (2) liền.

Rồi sau sẽ liệu quân nghênh”,

Cuối cùng Chiêu-thống nghe khuyên xiêu lòng.

Kéo nhau theo Nghị lon-ton,

An thân trước đã, sau hòng nhờ Thanh.

__________

(1) Tức “Không diệt được Quang-bình (Quang-trung) chưa thôi”.

(2) Nam-ninh thuộc tỉnh Quảng-tây bên Tàu.

313

Ấn-kỳ mật-dụ Tôn quăng,

Tây-sơn thu được, đem trình Quang-trung.

Càn-long căn-dặn nội-dung :

“... Việc quân thong-thả, chớ đừng vội chi.

Nên cho quân-tướng nhà Lê,

Nghĩa-quân chiêu-tập, có bề lợi ngay.

Hịch truyền thanh-thế thị-oai,

Nên tìm con cháu Lê rày dựng lên.

Để mà đối địch Tây-sơn,

Thử xem sự thể, thiệt hơn thế nào.

Nếu dân còn nhớ Lê-trào,

Nay quân ta đến, dân mau chung lòng.

Vậy là Nguyễn Huệ tháo dông,

Ta nhân dịp ấy, Lê hòng đuổi theo.

Binh ta thủng-thẳng đi sau,

Ta không khó nhọc, mà mau công thành.

Đấy là phần nhất mẹo làm,

Ví bằng dân nước dùng-dằng phân chia.

Nửa theo đàng nọ, đàng kia,

Thế là Nguyễn Huệ, chẳng lui quân chừ.

Ta bèn mau hãy đưa thư,

Bảo đường hoạ-phúc, Huệ như thế nào.

Đợi khi quân thuỷ ta mau,

Đi từ Mãn, Quảng (1), tiến vào Hoá, Nam (2).

Bộ binh sẽ tiến lên nhanh,

Khiến cho Nguyễn Huệ, sau lưng hai đầu.

__________

(1) Tức tỉnh Phúc-kiến, Quảng-đông và Quảng-tây.

(2) Tức Thuận-hoá và Quảng-nam.

314

Tất-nhiên Huệ phải hàng mau,

Bấy giờ ta sẽ phân rào hai bên.

Cắt cho Nguyễn Huệ ở yên,

Kề từ Thuận, Quảng (1), đất riêng Nam-phần.

Cắt cho Chiêu-thống tự-quân,

Từ châu Hoan, Ái (2), lên dần Bắc-kinh.

Còn ta đóng giữa đại binh,

Phân chia kiềm-chế, hai bên vẹn toàn.

Rồi sau xử-trí tính toan,

Đấy là kế-hoạch trị-an hai phần”.

Xem xong vua rõ dã-tâm,

Liền sai Thì-Nhiệm (3) lo toan phán rằng :

“Ta xem tờ chiếu nhà Thanh,

Chẳng qua mượn tiếng xâm-loàn đó thôi.

Nay Thanh đã bị thua rồi,

Lấy làm xấu-hổ, chắc thời không yên.

Nếu mà chinh-chiến liền liền,

Chỉ gây đau-khổ triền-miên dân lành.

Vậy ngươi lời khéo thư nhanh,

Tạm nay hoà đó, nhà Thanh tỏ-tường”.

Nhiệm liền vâng lịnh nhún-nhường :

“Nước Nam vốn chẳng chống kình đại Thanh.

Nhưng vì càn-rỡ Tôn làm,

Cho nên thua trận Nam lần vừa qua.

__________

(1) Tức Thuận-hoá và Quảng-nam.

(2) Tức Nghệ-an và Thanh-hoá.

(3) Tức Lại-bộ Tả-thị-lang Ngô Thì-Nhiệm (Nhậm).

315

Nay xin tạ tội giảng hoà”.

Vua sai Nhiệm, Ích (1), sứ qua Thanh hòng.

Lịnh lưu Lân, Sở (2) Thăng-long,

Vua cùng quân-sĩ, thẳng đường về Nam.

Nói qua Thanh-đế Càn-long,

Nghe tin Sĩ-Nghị bại binh tan-tành.

Đùng đùng nổi giận sai quan,

Cận-thần nội-các Khang-An (3) thay liền.

Chức làm Tổng Lưỡng Quảng (4) quyền,

Quân năm mươi vạn, sẵn-sàng sang ngay.

Khang-An ra đến Quảng-tây,

Nghe quân Nam mạnh, sợ ngay muốn hoà.

An sai sứ-giả mang thư,

Nói điều lợi-hại, nghịch thù binh-đao.

Mớm vua Nam biểu dâng mau,

Xin Thanh tha lỗi, An hầu gián-can.

Vua sai đút lót bạc vàng,

Cho An, Thân (5) để dễ-dàng bãi binh.

Thân lời khéo-léo tâu trình,

Điều gì cũng hợp, thuận-tình Càn-long.

__________

(1) Tức Ngô Thì-Nhiệm và Phan Huy-Ích.

(2) Vua Quang-trung lưu Ngô Văn Sở và Phan Văn Lân ở lại tổng-thống

các việc quân-quốc tại Thăng-long.

(3) Tức Phúc Khang-An, người Mãn-châu, về dinh Hoàng-kỳ, vốn là người

tin dùng của vua Càn-long nhà Thanh.

(4) Tức chức Tổng-đốc Lưỡng Quảng.

(5) Tức Hoà-Thân, cũng là người Mãn-châu, về dinh Hoàng-kỳ cùng với

Phúc Khang-An coi việc phiên-viễn.

316

Nhà Thanh sai sứ sang phong,

An-nam vương-quốc Quang-trung chức liền.

Lại còn giáng chỉ chầu Thanh,

Nên vua liền chọn người thân giống mình.

Có người Công-Trị (1) giống in,

Quang-trung Nguyễn Huệ, quốc-vương Nam-trào.

Dẫn đầu đoàn sứ cùng nhau,

Ngô, Phan, Đặng, Võ (2) qua chầu Càn-long.

Giả-vương đến ải Nam-quan (3),

Mang theo phẩm-vật, cống sang Thanh-triều.

Cống đôi tượng đực dẫn theo,

Khiến cho cung-trạm, phải nhiều nhọc công.

An, Thanh (4) ra đón giả-vương,

Tháp-tùng sứ bộ, lên đường vào Kinh.

Càn-long tưởng thiệt Quang-trung,

Ân-cần tiếp-đãi ở cung Nhiệt-hà.

Cho vào ôm gối như là,

Cha con tình-nghĩa, một nhà với nhau.

Yến-anh hải-vị sơn-hào,

Tiệc-tùng liên-tục, quan trào thân-vương.

Trước khi sửa-soạn hồi-hương (5),

Trở về Nam-quốc, Càn-long lịnh truyền.

__________

(1) Người trá làm Quang-trung tên là Phạm Công-Trị.

(2) Các quan Ngô Văn Sở, Phan Huy-Ích, Đặng Văn Chân và Võ Huy-Tấn.

(3) Giả-vương Phaạm Công-Trị đến Nam-quan ngày 15-4-1790.

(4) Tức Tồng-đốc Lưỡng Quảng tên Phúc Khang-An và Tuần-phủ Quảng-tây

tên là Tôn Vĩnh-Thanh.

(5) Phái-đoàn sửa-soạn trở về ngày 20-8-1790.

317

Sai ngay thợ vẽ truyền-thần,

Vẽ hình vương-giả, ân-cần tặng ngay.

Vua Thanh “Phúc Thọ” (1) viết tay,

Hằng năm đến Tết, tặng rày Tàu quan.

Nay nhân vương-giả hồi đàng,

Dù chưa đến Tết, Thanh dành viết ban.

Cho nên về đến Nam-quan,

Gần ngày cận Tết (2), phúc lành tiết Xuân.

Kể qua Chiêu-thống theo Tôn (3),

Cùng nhau trú-ngụ, bên thành Nam-ninh (4).

Đến khi có lịnh vua Thanh,

Cho An thế Nghị (5), ý An muốn hoà.

An mời Chiêu-thống dời qua,

Quế-lâm ở tạm, gần nhà gặp An.

Theo Lê Chiêu-thống các quan (6),

Cùng nhau lục-tục, nghe An phân rời.

Mỗi người an-trí một nơi (7),

Khang-An nói dối, những lời như sau :

__________

(1) Chữ Phúc chúc ngày Tết và chữ Thọ chúc cho tuổi-tác.

(2) Giả-vương về đến Nam-quan ngày 29-11-1790.

(3) Tức Tôn Sĩ-Nghị.

(4) Nam-ninh thuộc Quảng-tây.

(5) Càn-long cho Phúc Khang-An thay thế Tôn Sĩ-Nghị.

(6) Năm 1789, các quan cận-thần có : Hoàng-thúc Lê Duy-Án, Lê Quýnh,

Trịnh Hiển, Đinh Nhạ-Hành, Đinh Lịnh-Dân, Trần Huy-Lâm, Lê Doãn, Lê

Dĩnh, Phan Khải-Đức, Bế Nguyễn-Cung, Bế Nguyễn-Doãn. Sau còn nữa ...

(7) Khang-An cho Đinh Nhạ-Hành chức Thủ-bị Toàn-châu và Phan Khải-Đức

chức Đô-tư Liễu-châu. Chỉ Lê Duy-Án, Trần Huy-Lâm, Lê Doãn, Lê Dĩnh

về Quế-lâm theo Chiêu-thống.

318

Trời đang hè nóng sợ đau,

Phương Nam nay đánh, tốn-hao quân tình.

Chờ thu mát sẽ khởi binh,

Vua nên gióng-giả tướng quan ngõ hầu.

Bây giờ vua hãy gọt đầu,

Áo thay giả dạng người Tàu hao-hao.

Để khi về chẳng nhận nhau,

Hành-binh biến-trá, phải mau giả hình.

Đợi khi vua chiếm lại Kinh,

Rồi theo tục nước của mình mặc sau.

Vua quan Chiêu-thống ngờ đâu,

Khang-An lừa gạt, kéo nhau gọt đầu.

Áo thay giống hệt người Tàu,

Khang-An mặt khác, lên tâu Thanh liền :

“Vua Nam xin bỏ viện-binh,

Vua tôi gọt tóc, bỏ quần áo Nam.

Vua nay xin đã yên tâm,

Ở luôn Thanh-quốc, chẳng cần về Nam”.

Bên trong lại có Hoà-Thân (1),

Tán-thành ý-kiến, vua Thanh lịnh liền.

Mau mau xuống chỉ bãi binh,

Thanh còn nghe bọn An, Thân (2) vui mừng.

Phong vương vua Nguyễn Quang-trung,

Triệu liền Chiêu-thống về vùng Yên-kinh.

__________

(1) Tức quan trong triều tên Hoà-Thân.

(2) Tức Phúc Khang-An và Hoà-Thân.

319

Rồi sau An gọi Lê quan (1),

Thảy đều di chuyển về vùng Quảng-tây.

An cho gióc tóc áo thay,

Có quan Lê Quýnh chống ngay nói rằng :

“Ông cho gọi chúng tôi nhanh,

Chẳng bàn công việc, lại hành nữa thôi.

Áo quần đầu tóc tụi tôi,

Đầu thời chặt được, tóc thời gióc không.

Da thời lột được, chớ hòng,

Áo sao thay được, mà mong đổi gàn”.

Khang-An tức giận sôi gan,

Liền cho áp-giải cả đàn về Kinh.

Khi đi qua đến Sơn-đông,

Gặp ngay phải lúc, Càn-long dạo miền.

Càn-long liền hỏi các quan :

“Vua Nam Chiêu-thống sẵn-sàng nghe theo.

Áo thay tóc gióc đã lâu,

Thế mà cả bọn, tại sao vẫn còn ?”.

Quýnh tâu : “ Muôn dặm tòng vong,

Tục theo bản quốc, vào trình quốc-vương.

Rồi sau sẽ lãnh lịnh vâng”,

Vua Thanh khen-ngợi là trung-quân-thần.

Nhưng sau Lê Quýnh dần-lân,

Chẳng thay chẳng gióc, nên giam lâu ngày.

__________

(1) Các cựu-thần nhà Lê chạy theo Chiêu-thống qua Tàu bị Phúc Khang-An

gọi về Quảng-tây gồm có Lê Quýnh, Trịnh Hiến ... cả thảy đến 10

người.

320

Mùa xuân tiếng quốc gọi bầy (1),

Nhớ về cố-quốc, lòng ray-rứt lòng.

Vua cùng quan tướng tòng-vong,

Vào Kinh yết-kiến Càn-long định phần.

Hoàng-gia (2) ở ngõ Hồ-đồng,

Cửa về Tây-định, Yên-kinh chữ rành (3).

Các quan Dương-phố cận-thành,

Cửa đề bốn chữ (4), an phần lưu-vong.

Mấy hôm phụng-chỉ Càn-long,

Nhương-hoàng Kim-Giản (5), vào phong chức càn.

Vua Lê Tá-lĩnh mão quan,

Áo mang tam-phẩm, như hàng quan Thanh.

Cựu-thần thì cấp mỗi quan,

Bạc thời ba lạng, gạo ban thạch đầy.

Bấy giờ Chiêu-thống mới hay,

Quan Tàu lừa dối thế này nên mau.

Dù cho sống chết thế nào,

Quyết thề dâng biểu, kêu gào viện binh.

Nếu không xin đất Thái, Tuyên (6),

Phụng-thờ tông-tự, tổ-tiên Lê-trào.

__________

(1) Tức mùa xuân năm 1790.

(2) Hoàng-gia Chiêu-thống bấy giờ có : nhà vua, bà Thái-hậu và

Hoàng-tử.

(3) Chiêu-thống ở ngõ Hồ-đồng, Toà Quốc-tử-giám, cửa Tây-định ở

Yên-kinh. Ngoài cửa đề 4 chữ Tây An-nam dinh.

(4) Các cựu-thần nhà Lê ở ngõ Dương-phố, cửa Đông-trực. Ngoài cửa

đề 4 chữ Đông An-nam dinh.

(5) Tức quan Đô-thống Nhương-hoàng-kỳ tên là Kim-Giản.

(6) Tức đất Thái-nguyên và Tuyên-quang.

321

Hoặc xin về nước mau mau,

Để vào Gia-định, gặp cầu Nguyễn-vương (1).

Làm xong văn-biểu trình mong,

Với quan Kim-Giản, Giản lòng không ưng.

Vua tôi phục xuống khóc than,

Giản bèn thương-hại, liền an-ủi lời :

“Hãy xin về quán nghỉ-ngơi,

Liệu bề thương-lượng, rồi thời rõ nhanh”.

Giản bèn mưu với Hoà-Thân,

Phân chia mỗi ngã, cựu-thần vua Nam (2).

Tức lòng Chiêu-thống chẳng im,

Nóng như lửa đốt, liền tìm Giản ngay.

Để kêu oan-ức quan đày,

Chợt khi thấy Giản, vườn ngoài Viên-minh.

Giản đang chầu gặp Càn-long,

Vua Lê toan bước cửa vườn vào trong.

Bị ngay quân gác cản-ngăn,

Không cho vào cửa, đang giằng-co nhau.

__________

(1) Tức Nguyễn-vương Nguyễn-phúc Ánh.

(2) Năm 1791, Kim-Giản đày các cựu-thần nhà Lê vong-quốc như : Hoàng

Ích-Hiểu đi I-lê, thuộc Hồi-bộ ở Tây-vực; Lê Hân đi Phụng-thiên,

thuộc Mãn-châu; Phạm Như-Tùng đi Hắc-long-giang, thuộc Mãn-châu;

Nguyễn Viết-Triệu, Lê Quí-Thích, Nguyễn Đình-Miên, Đàm Thuận-Xưởng và

Lê Văn Trương đi ra bến Trương-gia ở Nhiệt-hà, thuộc tỉnh Trực-lệ. Chỉ

còn Phạm Đình-Thiện, Đinh Nhạ-Hành và Nguyễn Văn Quyên ở lại hầu-hạ

vua Lê Chiêu-thống mà thôi.

322

Có quan họ Nguyễn (1) theo hầu,

Thấy quân vô-lễ hỗn-hào vua Nam.

Nguyễn bèn nổi giận mắng rằng :

“Quân Ngô lũ chó, cản xằng vua tao.

Chúng bây vô-lễ thế sao,

Không nên làm nhục vua tao thế này”.

Nói rồi lấy gạch ném ngay,

Vào quân gác cửa, nên gây ồn-ào.

Chúng liền xúm lại đánh mau,

Nguyễn nhiều thương-tích, về sau chết dần.

Cho nên Chiêu-thống buồn lòng,

Dám đâu nghĩ đến viện binh Thanh-triều.

Tháng năm Hoàng-tử bịnh nhiều (2),

Trị hoài chẳng dứt, một chiều mạng vong.

Vua Lê buồn thảm chất-chồng,

Mình rồng nhuốm bịnh, càng không giảm phần.

Tháng mười đông đến vua băng (3),

Nhà Thanh theo lễ tước công táng dành.

Mấy năm sau đó phận đành,

Bà Hoàng-thái-hậu mãn-phần theo vua (4).

Gia-long thống-nhất lên ngôi (5),

Nhân khi có sứ sang thời cầu-phong.

__________

(1) Tức quan Nguyễn Văn Quyên.

(2) Tháng 5 năm 1792, Hoàng-tử bị lên đậu mùa và mất.

(3) Vua Lê Chiêu-thống băng-hà vào tháng 10 năm 1793, thọ 28 tuổi.

(4) Bà Hoàng-thái-hậu mất vào tháng 11 năm 1799.

(5) Năm 1802, vua Thế-tổ nhà Nguyễn, tức Nguyễn-vương Nguyễn-phúc Ánh,

lên ngôi lấy niên-hiệu là Gia-long.

323

Các quan Lê mới biểu dâng,

Đem ma Thái-hậu, Cố-quân trở về (1).

Nhà Thanh nhân dịp cũng cho,

Các quan Lê cũ, theo phò hồi hương.

Chuyện rằng cải-táng Cố-quân,

Thịt da tan cả, chỉ còn quả tim.

Máu tim vẫn đỏ chưa tan,

Ai ai trông thấy, cũng ngầm xót thương.

Dù rằng hư thực mặc lòng,

Thảm thay vua phải long-đong xứ người.

Hoàng-phi ẩn-nấp một thời,

Ở vùng Kinh-bắc, chưa nguôi ai-hoài.

Nam-quan lên rước ma ngay,

Âu-sầu nhìn thấy, vua nay chẳng còn.

Đưa tang về đến Thăng-long,

Hoàng-phi nhịn đói, chết mong trọn tình.

Nói về đức-độ Quang-trung,

Tuy dùng võ-lực, anh-hùng dựng ngai.

Nhưng vua biết trọng hiền-tài,

Chủ-tâm văn-học, tương-lai cột-rường (2).

Vua còn độ-lượng khoan-dung,

Không xua trí-thức phục-tùng nhà Lê.

Mà còn trọng-dụng mời về (3),

Cũng không truy-nã, mọi bề thứ-tha.

__________

(1) Rước ma Cố-quân Lê Chiêu-thống, Thái-hậu và Hoàng-tử về an-táng

ở lăng Bàn-thạch, tỉnh Thanh-hoá.

(2) Vua cho lập trường học ở các thôn xã trở lên, dùng đền chùa làm

nơi giảng dạy và có các huấn-đạo đến để giáo-dục.

(3) Như Nguyễn Thiệp, Ngô Thì-Nhiệm, Phan Huy-Ích ...

324

Ba lần vua vẫn mời ra,

La-sơn phu-tử, giúp nhà giúp dân.

La-sơn từ-chối lễ dâng,

Mà vua không giận,vẫn tâng bậc thầy.

Vua cho lấy đá để xây,

Sửa-sang cung-điện, đền-đài Nghệ-an.

Khi xưa đất tổ họ-hàng,

Nên nay xây-dựng Phượng-hoàng Trung-đô (1).

Đinh thì ba hạng tuổi so (2),

Điền thì hai loại (3), thóc kho thu gồm.

__________

(1) Vua Quang-trung có ý muốn dời đô về Nghệ-an, theo thư gởi cho Phúc

Khang-An, có giải lý rằng : “Nước Nam từ đời Lý, Trần về sau đều

đóng đô ở Thăng-long. Nay vì vượng khí ở đó đã tan hết. Vả lại, nước

Nam đã mở rộng bờ cõi về phía Nam, mà Nghệ-an là chỗ đất vừa-vặn ở

giữa, nên đã chọn nơi núi Phượng-hoàng để làm Trung-đô. Từ nay, phàm

các công-văn đi lại, đường sá xa hơn Thăng-long gấp bội. Vậy mong bên

Thanh lượng thứ cái lỗi chậm trễ”. Rồi vua ra tờ chiếu mời ông

Nguyễn Thiệp xem thế đất ở khu núi Dũng-quyết (núi Phượng-hoàng) và

quan Trấn-thủ Thận lo việc đốc-suất thợ lấy đá ong để xây-cất

dinh-thự dưới chân núi Kỳ-lân (núi Mèo) ở Nghệ-an thành khu

nội-thành, mang tên là Phượng-hoàng Trung-đô hoặc Trung-kinh

Phượng-hoàng-thành.

(2) Đinh chia ra làm 3 hạng : từ 2 tuổi đến 17 tuổi làm hạng

vị-cập-cách, từ 18 đến 55 tuổi làm tráng-hạng, từ 56 đến 60 tuổi làm

lão-hạng và từ 61 tuổi trở lên làm lão-nhiêu.

(3) Điền có 2 loại thuế : 1/ Công-điền : Hạng nhất mỗi mẫu nộp 150

bát thóc, hạng nhì nộp 80 bát thóc và hạng ba nộp 50 bát thóc. 2/

Tư-điền : Hạng nhất mỗi mẫu nộp 40 bát thóc, hạng nhì nộp 30 bát

thóc và hạng ba nộp 20 bát thóc. Mỗi bát độ nửa lít.

325

Vua nay chủ-xướng chữ nôm (1),

Người Nam tự-chủ, bảo-tồn dòng Nam.

Chứ không dùng chữ ngoại-bang,

Trường thi sĩ-tử, bài bằng chữ nôm.

Chùa-chiền vua chiếu gộp dồn,

Dựng thành chùa khác, lớn hơn huyện thành.

Lịnh cho chọn lấy tăng-nhân,

Phải người đạo-đức, hiến thân giữ chùa.

Nay vua nghĩ việc đánh Tàu,

Quan-thần xin kiểm, số đầu dân đinh.

Vua liền xuống chiếu trấn thành,

Sổ đinh thiết-lập, kê danh-tánh liền.

Thẻ bài bốn chữ (2) đeo riêng,

Ai mà không có, sung tên quân phòng.

Các con phân giữ ngoài trong,

Phong cho Quang-Toản (3), nối dòng ngôi danh.

Quang-Thuỳ (4) Tiết-chế Bắc-thành,

Quang-Bàn (5) Thanh-hoá, quyền-hành coi trông.

__________

(1) Chữ nôm là thứ chữ riêng-biệt của người Việt-nam, thường ghép

hai chữ Hán (Nho) mà đặt ra, một cho mượn âm và một cho mượn nghĩa.

Người Tàu không thể đọc và hiểu được chữ nôm. Bài Văn Tế Cá Sấu

của ông Hàn-Thuyên được viết bằng chữ nôm đầu tiên ở nước ta.

(2) Thẻ bài khắc 4 chữ Thiên-hạ đại tín.

(3) Vua phong cho con cả là Quang-Toản làm Thái-tử.

(4) Vua phong cho con thứ hai là Quang-Thuỳ làm Khanh-công, lĩnh Tiết-chế

Bắc-thành Thống-xuất Thuỷ-bộ Chư-quân.

(5) Vua phong cho con thứ ba là Quang-Bàn (Quang-Thiệu) làm Tuyên-công,

lĩnh Thanh-hoá Đốc-trấn Tổng-lý Quân-dân-sự. Bên cạnh ba vị hoàng-tử

còn trẻ này có các quan giúp sức.

326

Vua cho lịnh đúc tiền đồng (1),

Quang-trung thông-bảo, bán buôn gọn-gàng.

Với Thanh lệ cống người vàng (2),

Nay vua xin bỏ, Thanh đành chịu nhanh,

Sau vua sai sứ sang Thanh,

Ngỏ xin hai việc, dễ sanh sự phiền.

Một là trả đất Quảng (3) miền,

Hai là xin việc, rể hiền (4) cầu-hôn.

Vua Thanh triệu-tập đình-thần,

Chuẩn-y hai việc, Nam phần từ đây.

Một là cho đất Quảng-tây (5),

Để Nam sử-dụng, đất này quốc-đô.

Hai là chấp-thuận ngày giờ,

Gả ngay công-chúa, cho phò-mã Nam.

__________

(1) Năm 1937, một nhà từ-thiện ở làng Cót (trước thuộc Hà-đông, nay

thuộc Hà-nội), có xin xây một cái cầu bắc qua sông Tô-lịch. Khi đào

lòng sông để xây móng cầu, người ta có nhặt được mấy đồng tiền

đồng về đời Quang-trung. Tiền đồng hình tròn có đường kính 25 ly, có

lỗ vuông ở chính giữa và có 4 chữ Nho : Quang-trung thông-bảo.

(2) Nguyên trong cuộc kháng Minh của Bình-định-vương Lê Lợi, tướng nhà

Minh là Liễu-Thăng thua trận và bị chém chết. Nhà Minh lấy làm

đau-đớn và tức giận lắm, vì Liễu-Thăng là một danh-tướng của Minh.

Sau này, hai nước mở cuộc giảng-hoà, Minh-triều đã bắt đền và buộc

Nam phải đúc người bằng vàng sang nộp để thế mạng cho Liễu-Thăng.

(3) Tức đất Lưỡng Quảng bên Tàu để cho vua Nam làm quốc-đô.

(4) Quang-trung có ý muốn cầu-hôn với công-chúa nhà Thanh.

(5) Vua Thanh chỉ thuận cho đất tỉnh Quảng-tây mà thôi.

327

Thấy rằng thuở ấy nhà Thanh,

Tỏ ra nhượng-bộ vua Nam muôn phần.

Chuyện rằng vua ý ngấm-ngầm,

Muốn thu lại đất Hoá, Quang (1) về mình.

Ngoài thì gởi biểu nhờ An (2),

Chuyển mau về đến triều-thần nhà Thanh.

Yêu-cầu chia lại đất ranh,

Ngày xưa Thanh chiếm, lấn giành của Nam (3).

Trong thời khích-lệ các quan,

Vua thường bộc-bạch, xa gần lời qua :

“Cứ mà thong-thả cho ta,

Chừng vài năm nữa, vững đà binh sung.

Tướng quan oai-dũng lực hùng,

Thì ta chẳng sợ đánh cùng Thanh đâu”.

Một hôm vua thử quan trào :

“Này, khi muốn biết công đầu tiền-vương.

Thì coi sử sách nào tường ?”,

Quan thưa : “Nam sử đầy gương oai-hùng”.

Nhà vua lại gặng ý cùng :

“Trước đây ai dám đánh vùng Bắc không ?”.

Quan tâu : “Lý đánh Tống quân,

Trần lùa Nguyên giặc, Lê càn đuổi Minh.

Sử xanh đậm nét quang-vinh”,

Vua bèn giục-giã ý mình với quan :

__________

(1) Tức Hưng-hoá và Tuyên-quang.

(2) Tức Tổng-đốc Lưỡng Quảng Phúc Khang-An.

(3) Từ hồi cuối Lê, 6 châu thuộc Hưng-hoá và 3 động thuộc

Tuyên-quang, đều bị tụi thổ-tư nhà Thanh xẻo-xén.

328

Song le, ai dám quân sang,

Tận nơi phương Bắc, đánh tràn chiếm luôn ?”.

Bầy tôi kinh-phục lời hùng,

Đồng tâu : Chưa có, mà lòng trào-dâng.

Vua nghe quan tấu phán rằng :

“Vậy thì ta sẽ thử làm cho coi,

Sẵn đang có giặc Tàu-ô (1),

Nổi lên quấy-nhiễu, ven bờ biển Thanh.

Tàu-ô bị đánh chạy sang,

Xin Nam lánh nạn, sẵn càng cần nhanh.

Vua liền phong chức Tổng-binh,

Trở về bên nước, đánh Thanh biển miền.

Lại thêm ở xứ Tứ-xuyên,

Đảng Thiên-địa-hội (2), chống quyền nhà Thanh.

Vua phong làm tướng cầm quân,

Trở về bí-mật, phá Thanh khắp cùng.

Nhà Thanh biết rõ vua Nam,

Nhúng tay xúi-giục, nhưng làm thinh luôn.

Vì rằng thế-lực Quang-trung,

Đang hồi quân mạnh, tướng hùng nể-nang.

Tiếc thay ý-định dở-dang,

Quang-trung băng bịnh, giữa đàng đành thôi.

__________

(1) Tức giặc cướp người Tàu, chuyên quấy-nhiễu ở miền biển Trung-hoa

và Việt-nam từ cuối thế-kỷ 18. Họ đã cướp phá các miền Mân

(Phúc-kiến), Việt (Lưỡng Quảng), Giang và Triết (Triết-giang), Tây-sơn

dùng họ để chống phá Thanh và sau các vua nhà Nguyễn cũng dùng họ

để chống Pháp.

(2) Đảng Thiên-địa-hội là những quan-lại nhà Minh đã bất-phục-tùng

triều Thanh, nên bí-mật hoạt-động chống Thanh.

329

Sứ-đoàn (1) lỡ-dở lai-hồi,

Mộng đòi Lưỡng Quảng (2), buông xuôi chẳng chờ.

Chiều thu (2) lá rụng mây mờ,

Vua ngồi bỗng chợt đẫn-đờ thân run.

Mắt hoa huyết-vận (3) mê-man,

Hồi lâu tỉnh lại, ngày càng ngặng thêm.

Bèn vời Quang-Diệu (4) về bàn,

Thiên-đô ra Nghệ (5), Phượng-hoàng Trung-đô.

Quang-trung trăn-trối dặn-dò :

“Ta nay khai mở cõi-bờ đất-đai.

Cho nên có dãy Nam này,

Nay ta đau-ốm, khó tài qua cơn.

Con ta Quang-Toản ngõ khôn,

Hơi cao tư-chất, nhưng còn bé thơ (6).

__________

(1) Trưởng-đoàn sứ-giả qua Thanh là Đại Đô-đốc Vũ Văn Dũng, theo

nội-dung tờ sắc do vua Quang-trung gởi đến cho Dũng như sau : Sắc sai

Hải-dương Chiêu-viễn Đại Đô-đốc Đại-tướng-quân Vũ Quốc-công được

tiến-phong làm chức Chính-sứ đi sứ nước Bắc, kiêm toàn quyền trong

việc tâu thừa xin lại hai tỉnh Quảng-đông, Quảng-tây để dò ý,

cầu-hôn một vị công-chúa để chọc giận. Cẩn-thận đấy ! Cẫn-thận đấy

! Hình-thế dụng-binh ở chuyến đi này cả. Ngày khác làm tiền-phong

chính là khanh đấy. Kính thay lời sắc sai này. Ngày rằm tháng tư, năm

Quang-trung thứ tư (1791).

(2) Tức chiều đầu thu năm Nhâm-tý (1792).

(3) Vua Quang-trung mắc phải chứng bịnh mà theo Đông-y xưa gọi là

Huyết-vận, một chứng bịnh thuộc về máu.

(4) Tức quan Trấn-thủ Nghệ-an Trần Quang-Diệu.

(5) Tức Nghệ-an.

(6) Thái-tử Nguyễn Quang-Toản lúc bấy giờ chỉ mới có 10 tuổi.

330

Ngoài thì Nguyễn Ánh quốc-thù,

Trong thì Thái-đức, tuổi già ham dâm.

Hoàng-huynh tạm bợ cầu yên,

Không toan chẳng tính, nghiệp truyền về sau.

Nếu ta có mệnh-hệ nào,

Nội trong một tháng, phải mau chôn liền.

Việc tang lạo-thạo cho yên,

Các ngươi hợp sức, giúp quyền con ta.

Sớm thiên về đến Vĩnh-đô (1),

Để mà khống-chế cơ-đồ nước dân.

Nhược bằng Gia-định kéo quân,

Các ngươi chẳng có đất phần chôn đâu!”.

Cảnh thu ảm-đạm ưu-sầu,

Quang-trung băng uẩn (2), anh-hào tay xuôi.

Triều-thần (3) tôn Toản (4) lên ngôi,

Hiệu là Cảnh-thịnh (5), nối thời nghiệp vương.

__________

(1) Tức thành-phố Vinh ngày nay.

(2) Vua Quang-trung Nguyễn Huệ băng-hà ngày 29 tháng 9 năm Nhâm-tý

(1792), làm vua được 4 năm và thọ 40 tuổi.

(3) Triều-thần có : Bùi Đắc-Tuyên (là anh ruột bà Thái-hậu), Trần

Quang-Diệu, Vũ Văn Dũng ...

(4) Cảnh-thịnh (1792-1802).

(5) Thái-tử Nguyễn Quang-Toản, con cả của vua Quang-trung với bà

Thái-hậu họ Bùi được 3 con trai là Quang-Toản, Quang-Thuỳ và Quang-Bàn

(Quang-Thiệu). Vợ lớn của vua Quang-trung là bà Phạm Thị Huệ, quê ở

Qui-nhơn. Quang-Toản lên ngôi lúc 10 tuổi. Việc nước đều do cậu là

Bùi Đắc-Tuyên quyết-đoán cả. Cải hiệu là Bảo-hưng. Bị quân

Nguyễ-vương rược phải qua sông Nhị-hà, toan chạy về mạn Bắc, nhưng bị

dân bắt ngày 16-6-1802, đem nạp cho Nguyễn-vương và bị xử-tử.

331

NGUYỄN-VƯƠNG THỐNG-NHẤT NƯỚC NAM

Nguyễn-vương yếu thế náo-nương,

Tiêm-la ở tạm, tìm phương phục-hồi.

Có quan Lê (1) cũ sang thời,

Đem quân qua giúp, tận nơi Tiêm này.

Vua Tiêm dành chỗ vương ngay,

Long-kỳ (2) Vọng-các, ở ngoài phố đông.

Vương sai cày cấy ruộng đồng,

Gặt thu gạo thóc, để hòng nuôi quân.

Vương sai ra đảo đóng thuyền,

Sai về Gia-định, mộ hiền lấy tin.

Nhân khi Diến-điện đánh Tiêm,

Vương cùng tướng-sĩ (3), giúp liền thắng ngay.

Vương còn trừ giặc Mã-lai,

Cướp theo bờ bể, quấy-rầy dân-sinh.

Cho nên vương-quốc xứ Tiêm,

Hết lòng trọng-đãi, ơn đền Nguyễn-vương.

Sẵn khi Nhạc, Huệ (4) chẳng nhường,

Huệ thì trấn giữ tận vùng Bắc-phương.

Lữ thời nhu-nhược tầm-thường,

Tình-hình Gia-định, bố-phòng yếu thay.

__________

(1) Tức quan Lê Văn Câu đem 600 quân sang giúp Nguyễn-vương.

(2) Nay ở Bangkok có một nơi gọi là làng Gia-long, tức là chỗ của

Nguyễn-vương ngụ ngày trước.

(3) Quân Lê Văn Câu và Nguyễn Văn Thành đánh Diến-điện.

(4) Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ bất-hoà với nhau. Nhạc vời Đô-đốc

Đặng Văn Chân đem quân từ Gia-định ra Qui-nhơn.

332

Tin qua báo-cáo vương hay,

Chắc phần đánh thắng quân Tây-sơn liền.

Nửa đêm vương tướng xuống thuyền,

Để thư từ-tạ, chẳng phiền vua Tiêm.

Thuyền về đến đất Hà-tiên,

Vương cho cung-quyến ra miền Dương-đông (1).

Còn vương tiến chiếm Châu, Long (2),

Đến đâu hào-kiệt rất đông phục-tùng.

Lại thêm có tướng Tây-sơn (3),

Trương cùng quân-sĩ, ra hàng Nguyễn-vương.

Cần-giờ vương tiến quân cường,

Lữ (4) nom khiếp-sợ, giao thành quan Tham (5).

Lữ liền lui đóng Biên-thành (6),

Vương bèn dùng kế trá-hình ly-phân.

Giả thư Nguyễn Nhạc gởi nhầm,

Lịnh cho Lữ phải giết Tham phản-loàn.

Thư kia lại đến tay Tham,

Tham liền sợ-hãi, nhanh tìm Lữ ngay.

Kéo về Lạng-phụ phân-bày,

Tham cầm cờ trắng, đủ đầy quân quan.

Lữ trông lầm tưởng Tham hàng,

Vội tìm đường chạy về thành Qui-nhơn.

__________

(1) Dương-đông là thị-xã nằm về phía tây đảo Phú-quốc.

(2) Tức hai tỉnh Châu-đốc và Long-xuyên.

(3) Tức tướng Tây-sơn tên Nguyễn Văn Trương đem 300 quân và 15 chiến

thuyền ra hàng Nguyễn-vương.

(4) Tức Đông-định-vương Nguyễn Lữ giữ đất Gia-định.

(5) Tức quan Thái-phó Tây-sơn tên Phạm Văn Tham.

(6) Nguyễn Lữ lui về đóng ở Lạng-phụ, thuộc Biên-hoà.

333

Ít lâu Lữ bịnh từng cơn,

Thuốc thang chẳng dứt, mạng vong phận đành.

Tham về Gia-định giữ thành,

Đánh cùng quân Nguyễn, tranh-giành giằng-co.

Vương thua quân rút Mỹ-tho,

Quân vài trăm mạng, thuyền-bè vài mươi.

Thế vương nao-núng lắm rồi,

May nhờ Miên giúp, thêm thời hàng quân (1).

Vương bèn bôn-tẩu xa gần,

Dốc lòng mời gọi hiền-thần giúp tay.

Có qua Võ Tánh (2) về ngay,

Giúp vương dựng lại, lực-oai vững lòng.

__________

(1) Có mấy toán quân Tây-sơn về hàng Nguyễn vương.

(2) Võ Tánh, người Phước-an, Biên-hoà. Ông có người anh tên là Võ

Nhân làm thuộc tướng Đỗ Thanh-Nhân. Khi Đỗ Thanh-Nhân bị Nguyễn-vương

giết chết, Võ Nhân tụ quân Đông-sơn đánh lại Nguyễn-vương, nhưng cũng

bị giết chết. Võ Tánh đem dư-đảng Đông-sơn về giữ vùng Vườn trầu,

Bà-điểm, Hốc-môn (Gia-định). Rồi sau lại về đóng ở Gò-công, xưng là

Tổng-nhung, thủ-hạ có mấy vạn người. Tây-sơn thường nói rằng : “Trong

bọn Tam-hùng đất Gia-định, Võ Tánh là anh-hùng bậc nhất, không nên

phạm đến”. Khi Nguyễn-vương ở Tiêm-la về, có sai Nguyễn Đức-Xuyên đến

dụ Tánh. Lúc Nguyễn-vương về đóng ở Nước-xoáy (Sa-đéc), Tánh đánh

tướng Tây-sơn là Phạm Văn Tham phải hàng. Tháng 4 năm 1788, Tánh đem

Võ Văn Lượng, Nguyễn Văn Hiếu, Mạc Văn Tô, Trần Văn Tín đến

bái-kiến Nguyễn-vương. Vương mừng-rỡ, phong cho Tánh làm Tiền-phong-dinh

Chưởng-cơ và gả em gái là Ngọc-Du Quận-chúa cho Tánh. Năm 1799, cùng

Ngô Tùng-Châu giữ thành Qui-nhơn, bị tướng Tây-sơn là Trần Quang-Diệu

vây-hãm 2 năm. Vương gởi mật-thư khuyên Tánh bỏ thành, nhưng Tánh trả

lời rằng chủ-lực Tây-sơn đang ở đây, khuyên vương nên ra đánh lấy

Phú-xuân. Năm 1801, hết lương-thực, Tánh phải tự-thiêu để tuẫn-tiết.

Hiện còn có đền thờ Võ Tánh ở xã Gò-găng, quận Phù-cát, tỉnh

Bình-định.

334

Vương đem quân đóng Ba-giồng,

Rồi sai Hội, Tánh (1) tấn-công Ngũ-kiều.

Chiếm luôn Lộc-dã (2) thuận chiều,

Hàng-binh khí-giới, đoạt nhiều thảo-lương.

Tháng sau (3) Gia-định chiếm xong,

Chiêu-an dân-chúng, thưởng phong phẩm quyền.

Vương sai quân tướng vây liền,

Quân Tham (4) Ba-thắc, giữ đồn Tây-sơn.

Thuyền Tham toan rút Qui-nhơn,

Vương sai Câu, Hội, Tánh, Trương (5) chận phòng.

Hỗ-châu một trận trời long,

Tham không phá được, nên vòng lui quân.

Về đồn Ba-thắc giữ chân,

Mong chờ cứu-viện, nhưng dần lâu không.

Liệu bề khó giữ nổi đồn,

Nên Tham đành chịu hàng cùng Nguyễn-vương.

Nhưng rồi được ít lâu chừng,

Xét ra Tham tội, nên hành-huyết ngay.

Toàn vùng Gia-định đổi thay,

Thuộc quyền vương cả, từ nay dựng trào.

__________

(1) Tháng 7 năm 1788, vương sai Tôn-thất Hội và Võ Tánh đánh quan

Đốc-chiến Tây-sơn tên Lê Văn Minh ở đồn Ngũ-kiều.

(2) Tướng vương là Nguyễn Văn Nghĩa chiếm Lộc-dã (Đồng-nai).

(3) Tức tháng 8 năm 1788.

(4) Tức tướng Tây-sơn tên Phạm Văn Tham giữ đồn Ba-thắc (Ba-xuyên).

(5) Năm 1789, vương sai các quan Lê Văn Câu, Tôn-thất Hội, Võ Tánh và

Nguyễn Văn Trương hợp quân đánh với quan Tây-sơn là Phạm Văn Tham ở

Hỗ-châu.

335

Nguyễn-vương ra luật cấm mau,

Cốt đồng, cờ-bạc, ốm đau pháp thầy.

Đặt ra thuế-khoá đủ-đầy,

Kiện-toàn vũ-bị, chờ ngày khởi-binh.

Vương sai Ngô, Trịnh, Lê, Hoàng (1),

Chuyên lo khai-khẩn, đất hoang ruộng đồng.

Hô-hào dân chúng ra công,

Nếu không làm ruộng, phải tòng phủ binh.

Đến mùa lúa chín mông-mênh,

Trăm cơ (2) nộp đủ, nghĩa phòng xong xuôi.

Còn như ruộng núi sáu mươi (3),

Nếu ai nộp đủ, lính thời miễn năm.

Những dân nơi khác đến làm,

Gọi là điền-tốt, ruộng hoang cấp liền.

Trâu bò không đủ vay biên,

Mãn mùa trả thóc, ruộng chuyên người mừng.

Dân quân khai-khẩn núi rừng,

Đồn-điền tên gọi, thóc xung kho dồi.

Các quan văn võ mộ người,

Lập thành từng đội (4), ruộng thời thuế thâu.

Còn người mộ được mười đầu,

Cho làm cai-trại, trừ sưu-dịch toàn.

__________

(1) Tức Ngô Tùng-Châu, Trịnh Hoài-Đức, Lê Quang-Định, Hoàng Minh-Khánh.

Cả thảy 12 người làm Điền-tuấn-quan.

(2) Mỗi người làm ruộng đồng phải nộp thuế là 100 cơ.

(3) Mỗi người làm ruộng núi nộp thuế là 60 cơ. Mỗi cơ 42 bát.

(4) Tức các quan văn-võ đều phải mộ người lập thành đội, gọi là

Đồn-điền-đội. Mỗi người mỗi năm nộp 6 hộc thóc.

336

Chẳng lâu Gia-định đất hoang,

Biến thành trù-phú, xứ an dân giàu.

Thuyền buôn ngoại-quốc ghé vào,

Chở theo gang, sắt, kẽm, thau, lưu-hoàng.

Vương cho đổi thóc tuỳ hàng,

Hoặc mua để đúc, việc dùng quân-binh.

Vương cho quan trấn lấy đường,

Đổi đồ vũ-khí Tây thường tàu qua.

Nói về Hoàng-tử, Bá-đa (1),

Xuống tàu sang Pháp, đường xa dặm trường.

Tàu qua ngõ Ấn-độ-dương,

Ba xuân (2) đoàn gặp Pháp-hoàng (3) dâng thư.

Pháp-hoàng tiếp-đãi đặc-thù,

Giao cho Bá-tước (4), thảo tờ nghị-thương.

Ký tờ giao-ước tận-tường (5),

Pháp-hoàng xuống chiếu, địa-phương Ấn vùng.

__________

(1) Năm 1784, Hoàng-tử Cảnh và ông Bá-đa-lộc sang Pháp.

(2) Tức mùa xuân năm 1787, tàu vào cửa Lorient, Pháp-quốc.

(3) Tức Pháp-hoàng Louis XVI.

(4) Tức Bá-tước De Montmorin, Thượng-thư Ngoại-giao-bộ.

(5) Ngày 28-11-1787, ông Bá-đa-lộc và Bá-tước De Montmorin ký tờ

giao-ước, đại-lược nói rằng :

1. Vua nước Pháp thuận giúp cho Nguyễn-vương 4 chiếc tàu chiến và một

đạo-binh, gồm có : 1.200 lục-quân, 200 pháo-thủ, 250 hắc-binh ở

Phi-châu và đủ thứ súng ống thuốc đạn.

2. Vì vua nước Pháp có lòng giúp như thế, Nguyễn-vương phải nhường đứt

cho nước Pháp cửa Hội-an (Faifo) và đảo Côn-lôn (Poulo Condore).

(Tiếp trang sau...)

337

Cho quan Bá-tưóc (1) giúp vương,

Cuối đông (2) từ-tạ Pháp-hoàng về Nam.

Đoàn về ghé Ấn tới thành (3),

Nhưng mà Bá-tước (4), sự sanh dần-dà.

Bá-đa, Bá-tước (4) bất hoà,

Cuối cùng Bá-tước tâu qua Pháp-triều.

Nêu xin bãi bỏ mọi điều,

Rằng binh sang cứu, như liều khó-khăn.

Pháp-triều thấy sớ băn-khoăn,

Nản lòng nên hoãn mọi đàng viện-binh.

Vả chăng Pháp-quốc linh-chinh,

Phát-sinh cách-mạng, biểu-tình khắp nơi.

Cho nên Pháp tạm đổi dời,

Bỏ qua không nhắc đến lời viện Nam.

__________

3. Nguyễn-vương phải để cho người nước Pháp ra vào buôn-bán tự-do ở

trong nước, ngoại giả không cho người nước nào ở Âu-châu sang buôn

bán ở nước Nam nữa.

4. Khi nào nước Pháp có cần đến lính thuỷ, lính bộ, lương-thực,

tàu-bè ở phương Đông, thì Nguyễn-vương phải ứng-biện cho đủ giúp nước

Pháp.

5. Khi Nguyễn-vương đã khôi-phục được nước rồi, thì phải cứ mỗi năm

làm một chiếc tàu, y như tàu của nước Pháp đã cho sang giúp, để đem

sang trả cho Pháp-hoàng.

(Tờ giao-ước này hiện còn ở Ngoại-giao-bộ ở Paris).

(1) Tức Bá-tước Pháp tên là De Conway, làm Tổng-trấn thành Pondichéry

ở đất Ấn-độ.

(2) Tức ngày 8-12-1787.

(3) Tức thành Pondichéry ở Ấn-độ.

(4) Tức Bá-tước Pháp tên De Conway ở Ấn-độ.

338

Bá-đa thấy việc chẳng êm,

Tự mình vận-động, mua thuyền mộ quân.

Đầu thu (1) quân Pháp xuống thoàn,

Qua sang Gia-định, bằng đoàn tàu buôn.

Chở nhiều súng ống theo luôn,

Có nhiều người Pháp (2), tháp-tùng chuyên-viên.

Vương phong quan-tước từng tên,

Làm tàu, đúc súng, luyện-rèn giúp vương.

Từ nay thế-lực hùng-cường,

Quân đông, tướng giỏi, dư lương, súng nhiều.

Vương bèn tính kỹ mọi điều,

Bàn cùng các tướng, đánh liều Tây-sơn.

Đầu hè sai Tánh, Câu, Thành (3),

Đem quân thuỷ bộ, đánh Phan-rí đồn.

Chẳng lâu Bình-thuận lấy dồn,

Nhưng vì Câu, Tánh lại hờn nghịch nhau.

Triệu liền Thành, Tánh về mau,

Trở ngay Gia-định, để Câu giữ thành (4).

Câu đem quân đóng Phan-rang,

Tây-sơn vây siết, Câu van cứu cầu.

__________

(1) Tháng 6 năm 1789, Bá-đa-lộc và Hoàng-tử Cảnh đi tàu chiến Méduse

về Gia-định. Tàu buôn chở vũ-khí theo sau.

(2) Các người Pháp theo ông Bá-đa-lộc để qua giúp Nguyễn-vương gồm có

: Chaigneau, Vannier, De Forcant, Victor Ollivier, Dayot, Laurent Barizy ... cả

thảy 20 ngưòi.

(3) Tháng 4 năm 1790, vương sai Võ Tánh, Lê Văn Câu và Nguyễn Văn

Thành dẫn 5.000 quân ra đánh Bình-thuận.

(4) Tức quan Lê Văn Câu ở giữ thành Bình-thuận.

339

Chỉ Thành trở lại tiếp Câu,

Tánh không quày lại, giận nhau hãy còn.

Sau Câu hổ-thẹn trong lòng,

Nên xin khai bịnh, chẳng trông binh-quyền.

Khi về Gia-định vương truyền,

Cách ngay chức-tước, Câu (1) liền quyên-sinh.

Lần đầu gió bấc (2) chẳng thành,

Vương cho lịnh rút, đợi sang gió mùa (3).

Tháng ba (4) mùa gió nồm đưa,

Vương sai Việt-Pháp (5), cùng tua căng buồm.

Cần-giờ thuyền tiến Qui-nhơn,

Đốt xong Thị-nại Tây-sơn rồi về.

Năm sau (6) nồm gió thuận bề,

Sai Thành, Hội, Đức (7) bộ kề Phan-rang.

Còn vương cùng với Tánh, Trương (8),

Thuỷ-binh tiến chiếm cửa đường Nha-trang.

Chiếm luôn Diên-khánh, Bình-khang,

Phú-yên chiếm nốt, dễ-dàng chẳng ngơi.

__________

(1) Quan Lê Văn Câu đã từng đem 600 quân sang tận Tiêm-la để theo giúp

Nguyễn-vương trong lúc gian-nan.

(2) Tháng 7 là mùa gió bấc thổi mạnh.

(3) Bấy giờ gọi là giặc mùa, nên dân-gian có câu :

Lạy trời cho chóng gió nồm,

Để thuyền chúa Nguyễn, giong buồm thẳng ra.

(4) Tức tháng 3 năm 1792.

(5) Phía quan Pháp gồm có Dayot và Vannier.

(6) Thức tháng 3 năm 1793.

(7) Tức các quan Nguyễn Văn Thành, Tôn-thất Hội và Nguyễn Huỳnh-Đức.

(8) Tức các quan Võ Tánh và Nguyễn Văn Trương.

340

Bộ quân Bình-thuận chậm hơi,

Vương bèn giục Hội, kíp thời thuỷ-binh.

Song-hành thuỷ-bộ Qui-nhơn,

Tiến vào Thị-nại, Tây-sơn bồn-chồn.

Nhạc sai Nguyễn Bảo (1) binh tồn,

Mau ra ngăn chống, quân ròng Nguyễn-vương.

Vương sai Tánh (2) lẻn tìm phương,

Hợp cùng Thành, Hội (3) bọc đường phía sau.

Hai đầu đánh úp Bảo thua,

Tây-sơn liền rút về ngừa Qui-nhơn.

Vương bèn thừa thắng sẵn cơn,

Sai quan đuổi gấp, theo chơn tận thành.

Nhạc liền cầu-cứu Phú-xuân,

Nhờ vua Cảnh-thịnh cho quân tiếp cùng.

Toản sai Hưng, Huấn, Sở, Trung (4),

Dốc quân bộ tượng (5), vào vùng Qui-nhơn.

Lại sai Thống-lĩnh thuỷ Chân (6),

Thuyền ba mươi chiếc, tiến thành song-song.

Nguyễn-vương thấy viện-binh đông,

Liệu bề không thắng, rút toàn về Nam.

__________

(1) Vua Tây-sơn Nguyễn Nhạc sai con là Thái-tử Nguyễn Bảo.

(2) Tức quan Võ Tánh.

(3) Tức quan Nguyễn Văn Thành và Tôn-thất Hội.

(4) Tức các quan Tây-sơn là Thái-uý Phạm Công-Hưng, Hộ-giá Nguyễn

Văn Huấn, Đại-tư-mã Ngô Văn Sở, Đại-tư-lệ Lê Trung.

(5) Quân Tây-sơn gồm có 17.000 bộ binh và 80 voi trận.

(6) Tức quan Đại-thống-lĩnh thuỷ-quân Đặng Văn Chân.

(7) Nguyễn-vương rút về Diên-khánh (tức Khánh-hoà bây giớ), rồi lại

rút tiếp về Gia-định.

341

Để Thành (1) Diên-khánh trông-nom,

Đức (2) thời Bình-thuận, bố-phòng tiền-phương.

Ít lâu vương lịnh Đông-cung (3),

Nhân, Khê, Bá-lộc (4) ra chung Diên đồn (5).

Nói qua thế-lực Tây-sơn,

Từ khi Hưng (6) tiếp, phá xong vây rồi.

Qui-nhơn Hưng chiếm các nơi,

Kho-tàng của Nhạc, Hưng thời tịch-thâu.

Nhạc cơn tức giận phát đau,

Nên đành thổ-huyết, băng mau bất-bình (7).

Phú-xuân Cảnh-thịnh nghe tin,

Liền phong Nguyễn Bảo, Hiến-công phẩm hàm.

Được cho hưởng lộc huyện phần (8),

Bèn sai Trung, Huấn (9) giữ thành Qui-nhơn.

Tháng ba (10) Cảnh-thịnh lịnh truyền,

Hưng đem quân bộ, đánh liền Phú-yên.

Diệu (11) thời Diên-khánh vây nghênh,

Quyết lòng phục-nghiệp, oai-quyền Tây-sơn.

__________

(1) Tức quan nhà Nguyễn tên Nguyễn Văn Thành.

(2) Tức quan nhà Nguyễn tên Nguyễn Huỳnh-Đức.

(3) Tức Đông-cung Cảnh.

(4) Các quan Nguyễn là Phạm Văn Nhân, Tống Phúc-Khê và Bá-đa-lộc.

(5) Tức đồn Diên-khánh.

(6) Tức quan Tây-sơn tên Phạm Công-Hưng.

(7) Nguyễn Nhạc băng năm 1794, làm vua được 16 năm.

(8) Vua Cảnh-thịnh (con Nguyễn Huệ) cấp cho Nguyễn Bảo (con Nguyễn Nhạc)

được ăn lộc một huyện, gọi là tiểu-triều.

(9) Tức quan Tây-sơn tên Lê Trung và Nguyễn Văn Huấn.

(10) Tức tháng 3 năm 1794.

(11) Tức quan Tây-sơn tên Trần Quang-Diệu.

342

Đông-cung Cảnh thấy vây đồn,

Liền cầu Gia-định, tiếp đông chớ chầy.

Binh vương ra đến giải vây,

Diệu bèn quân rút, về ngoài Phú-xuân.

Nguyễn-vương thấy thế Tây-sơn,

Vẫn còn hùng-mạnh, dời Đông-cung về.

Lại thêm gió bấc khó bề,

Tánh (1) nom Diên-khánh, chỉnh-tề quyền thâu.

Tháng giêng (2) Quang-Diệu lại vào,

Vây thành Diên-khánh, thật lâu chẳng thành.

Tánh đem toàn lực chống ngăn,

Vương bèn ra tiếp, Tánh phần vững hơn.

Hai bên đang đánh chưa phân,

Tây-sơn cùng giết quan-thần lẫn nhau.

Phú-xuân thành loạn trong trào,

Thái-sư Bùi Đắc-Tuyên thâu lộng-hành.

Gây nên oán-giận tranh-giành,

Tuyên sai quan Sở (3), ra nhanh Bắc liền.

Thay cho quan Dũng (4) mất quyền,

Dũng về ngang đến cận miền Hoàng-giang.

Gặp ngay quan Kỷ (5) tội đang,

Đày ra ở đấy, nên càng hận thay.

Kỷ bèn thố-lộ Dũng hay :

“Thái-sư trùm cả, quyền-oai quân-thần.

__________

(1) Tức quan nhà Nguyễn tên Võ Tánh.

(2) Tháng giêng năm 1795.

(3) Tức quan Tây-sơn tên Ngô Văn Sở.

(4) Tức quan Tây-sơn tên Vũ Văn Dũng.

(5) Tức quan Tây-sơn tên Trần Văn Kỷ.

343

Cho ai được sống thì mừng,

Bắt ai phải chết, thì ưng chết liền.

Nếu mà không sớm tuỳ quyền,

Trừ đi lộng-tặc, chẳng yên nước nhà.

Ông nên liệu sớm đi mà !”,

Dũng nghe Kỷ nói, lòng đà càng xung.

Dũng về mưu với Huấn, Hưng (1),

Nửa đêm vây bắt Đắc-Tuyên (2) ngục phòng.

Dũng sai Huấn gấp Qui-nhơn,

Bắt Bùi Đắc-Trụ là con Tuyên liền.

Dũng còn lấy lịnh vua truyền,

Quang-Thuỳ (3) Tiết-chế, dứt quyền Sở nhanh.

Giải quan Sở trở Phú-xuân,

Dũng bèn đặt chuyện, vu-oan phản-loàn.

Dìm sông cho chết cả đoàn,

Dù vua Cảnh-thịnh, can-ngăn được nào.

Vua đành nước mắt tuôn trào,

Khóc thầm quyền lộng, giết nhau công-thần.

Diệu (4) đang Diên-khánh vây thành,

Nghe tin triều loạn, thất-kinh nói rằng :

“Chúa-công không cứng-cỏi ngăn,

Đại-thần lại giết hại dần lẫn nhau.

Nếu trong không đặng yên nào,

Làm sao ngoài đánh thắng mau trận tiền”.

__________

(1) Tức quan Tây-sơn là Nguyễn Văn Huấn và Phạm Công-Hưng.

(2) Tức Thái-sư Bùi Đắc-Tuyên. Tuyên là anh em cùng cha khác mẹ với

bà Bùi (vợ thứ hai của Nguyễn Huệ).

(3) Tức quan Tiết-chế Nguyễn Quang-Thuỳ đang ở Bắc-hà.

(4) Tức quan Tây-sơn tên Trần Quang-Diệu.

344

Diệu bèn quân rút về liền,

Khi quân về đến tới miền Qui-nhơn,

Huấn (1) lời tạ tội thiệt hơn,

Diệu không hỏi đến, Phú-xuân tiếp đường.

Diệu làng An-cựu nam sông,

Dũng (2) bờ phía bắc, cùng trông đối dầu.

Hai bên binh-khí kình nhau,

Vua bèn sợ-hãi, quan mau giảng-hoà.

Diệu liền bớt giận vào chầu,

Vua khuyên Diệu, Dũng cùng nhau thuận lòng.

Từ nay tứ-trụ đại-thần (3),

Chẳng lâu có kẻ nói gièm Diệu chuyên.

Vua liền thu hết binh-quyền,

Diệu còn giữ chức triều-tiền chẳng quân.

Cho nên thế-lực Tây-sơn,

Mỗi ngày một kém, ngoài trong yếu dần.

Vua còn nhỏ dại khó phân,

Chẳng quyền sai khiến các quan nội-trào.

Quan thì ghen-ghét lẫn nhau,

Tìm phương giết hại, tất mau vận cùng.

Cho nên uy-tín Nguyễn-vương (4),

Càng ngày càng mạnh, trọn phương nam phần.

__________

(1) Tức quan Tây-sơn tên Nguyễn Văn Huấn.

(2) Tức quan Tây-sơn tên Vũ Văn Dũng.

(3) Tứ-trụ đại-thần Tây-sơn bây giờ có : Trần Quang-Diệu làm

Thiếu-phó, Nguyễn Văn Huấn làm Thiếu-bảo, Vũ Văn Dũng làm

Đại-tư-đồ và Nguyễn Văn Danh làm Đại-tư-mã.

(4) Tức Nguyễn-vương Nguyễn Phúc-Ánh.

345

Nguyễn-vương nhận thấy đủ cần,

Thảo-lương khí-giới, đông quân nhiều thuyền.

Vương liền lịnh đánh Bắc liền,

Lần hai (1) quyết chiếm lâu miền Qui-nhơn.

Vương sai Thành, Tánh (2) Phú-yên,

Còn vương quân thủy, lênh-đênh thẳng buồm.

Binh vương ra đến Qui-nhơn,

Tây-sơn phòng vững, nên không vào vàm.

Thuyền vương ra thẳng Quảng-nam,

Được chừng vài tháng, chẳng kham chẳng hề.

Quân lương không đủ rút về,

Thành, Thường (3) Diên-khánh, mọi bề lo toan.

Vương về Gia-định rắp tâm,

Thuyền lương binh khí, sẵn nhằm tiến-công.

Kể qua Nguyễn Bảo căm-hờn,

Vì em Quang-Toản, chẳng còn tình-thâm.

Bảo toan ý-định về hàng,

Nguyễn-vương Gia-định, ngõ đàng phục ngai.

Toản nghe mưu ấy liền sai,

Tướng quan vào bắt Bảo ngay đem về.

Toản liền ra lịnh chẳng hề,

Cho dìm xuống nước, giết ghê Bảo liền.

Có người gièm chuyện thêm rằng,

Tiểu-triều toan phản, do gần Lê Trung.

__________

(1) Năm 1797, Nguyễn-vương ra đánh Qui-nhơn lần thứ hai.

(2) Tức quan nhà Nguyễn là Nguyễn Văn Thành và Võ Tánh.

(3) Tức quan nhà Nguyễn là Nguyễn Văn Thành và Đặng Trần-Thường.

(4) Tiểu-triều tức Nguyễn Bảo, con của Nguyễn Nhạc.

346

Toản cho lịnh xuống Qui-nhơn,

Bắt Trung về chém, thiệt hơn chẳng màng.

Ít lâu Toản lại lịnh quàng,

Giết luôn quan Huấn (1), nên càng bất-công.

Quan quân tướng-sĩ nản lòng,

Trốn hàng Gia-định, Nguyễn-vương tăng phần.

Tháng ba (2) vương lịnh xuất quân,

Lần ba ra đánh Qui-nhơn ngõ hầu.

Tháng tư Thị-nại vương vào,

Vương sai Tánh, Đức (3) lên mau bộ liền.

Trúc-khê chiếm đóng vững nguyên,

Sau khi Thành (4) chiếm Phú-yên ra cùng.

Nguyễn quân vây chặt Qui-nhơn,

Toản sai Diệu, Dũng (5) vào mong cứu nàn.

Dũng vào Quảng-nghĩa gặp Thành,

Thạch-tân một trận, Dũng đành dừng chân.

Tây-sơn Chung-xá đóng quân,

Đang đêm lại có nai rừng chạy quanh.

Dũng quân trông thấy la nhanh :

“Có nai, nai đến”, lòng sanh nghi hoài.

Tưởng rằng quân của Đồng-nai,

Đang vây đang đến, nên quay rối hàng.

Dũng quân tranh chạy vỡ tan,

Quân Thành thừa thắng, đuổi càn Tây-sơn.

__________

(1) Tức quan Thiếu-phó Tây-sơn tên Nguyễn Văn Huấn.

(2) Tức tháng 3 năm 1799.

(3) Tức Hậu-quân Võ Tánh, Hữu-quân Nguyễn Huỳnh Đức.

(4) Tức quan nhà Nguyễn là Tiền-quân Nguyễn Văn Thành.

(5) Tức quan Tây-sơn là Trần Quang-Diệu và Vũ Văn Dũng.

347

Quan Thanh (1) trấn-thủ Qui-nhơn,

Chờ lâu chẳng thấy viện-binh, xin hàng.

Nguyễn-vương thành chiếm dễ-dàng,

Qui-nhơn nay đổi ra Bình-định tên.

Tây-sơn liền cử đại-binh (2),

Quân vào Trà-khúc, chống kình Nguyễn-vương.

Nhưng vì mùa gió trái phương,

Cản đường thuỷ-chiến, nên bươn rút liền.

Giáp (3) quân Trà-khúc giữ yên,

Quảng-nam Diệu, Dũng (4) tuỳ quyền chận ngăn.

Vương về Gia-định dưỡng quân,

Tánh, Chu (5) Bình-định, giữ thành trông nom.

Bá-đa (6) bị bịnh mạng vong,

Xác đưa về táng ở Tân-sơn-hoà.

Nói qua khi Dũng (7) quân ra,

Nghe nai tan-rã, nhưng mà chẳng sao.

Vì nhờ Quang-Diệu giấu mau,

Nên tin chẳng thấu trên cao triều-đình.

Dũng lòng ơn Diệu cứu mình,

Kết-giao huynh-đệ, tử-sinh suốt đời.

__________

(1) Tức quan Tây-sơn trấn-thủ Qui-nhơn tên Lê Văn Thanh.

(2) Quân Tây-sơn vào đóng ở Trà-khúc thuộc Quảng-nghĩa.

(3) Tức quan Tây-sơn tên Nguyễn Văn Giáp.

(4) Từc các quan Tây-sơn tên Trần Quang-Diệu và Vũ Văn Dũng.

(5) Tức các quan Nguyễn-vương tên Võ Tánh và Ngô Tùng-Chu.

(6) Năm 1799, Bá-đa-lộc bị bịnh mất ở cửa Thị-nại, Qui-nhơn. Ông được

mang về Gia-định. Nhà mồ của ông xây theo kiểu Việt-nam xưa, gọi là

Lăng Cha Cả ở làng Tân-sơn-hoà, Gia-định.

(7) Tức quan Tây-sơn tên Vũ Văn Dũng.

348

Phú-xuân có kẻ gièm thời,

Vua bèn thư mật, cho người mang trao.

Lịnh cho Dũng giết Diệu mau,

Dũng đưa thư Diệu, Diệu đau vô ngần.

Diệu quân về lại Phú-xuân,

Hương-giang án-ngữ phía nam nói rằng :

“Nay về bắt những loạn-thần”,

Vua bèn sợ-hãi, các quan ngại-ngùng.

Chẳng ai dám chống sau cùng,

Vua sai đem nộp mấy phường Diệu mau.

Trị xong Diệu mới vào chầu,

Vua lời giảng-dụ, Diệu đầu khóc than.

Diệu xin cùng Dũng lấy thành,

Qui-nhơn đã bị về phần Nguyễn-vương.

Tháng giêng (1) Diệu Dũng lên đàng,

Vây thành Bình-định, Tánh quân chẳng sờn.

Diệu sai đắp luỹ bao đồn,

Dũng bờ Thị-nại (2), canh phòng Nguyễn ra.

Vương liều ngàn dặm đường xa,

Giải vây Bình-định, thật là chí-nguy.

Vương sai Thành, Đắc, Chất (3) đi,

Quân chia ba đạo, cấp-kỳ Phú-yên.

__________

(1) Tức tháng giêng năm 1800.

(2) Quân Dũng gồm có 2 tàu chiến lớn và 100 thuyền nhỏ ở Thị-nại.

(3) Tức các quan nhà Nguyễn là Nguyễn Văn Thành, Nguyễn Đình-Đắc và

Lê Chất. Riêng Lê Chất là con rể của Lê Trung ở Phú-xuân. Chất

được phong chức Đại-đô-đốc của Tây-sơn. Khi Lê Trung và các

công-thần bị giết, Chất bèn bỏ trốn sang hàng Nguyễn-vương và được

cho làm tướng-quân.

349

Chiếm xong, Thị-dã (1) thẳng quân,

Thuyền vương Thị-nại, đóng gần cửa nhanh.

Nhưng tin quân bộ của Thành,

Và quân đường thuỷ của vương không đồng.

Cho nên cứu-viện chẳng xong,

Tháng giêng (2) vương quyết tấn-công một thề.

Vương sai Nguyễn, Tống, Vũ, Lê (3),

Đánh vào Thị-nại, thuỷ bề phải xong.

Di-Nguy (4) trúng đạn mạng vong,

Duyệt còn ra sức đột-xông đốt tàu.

Tây-sơn Dũng phải thua mau,

Bỏ nhanh Thị-nại, hợp nhau Diệu phòng.

Nguyễn-vương Thị-nại chiếm xong,

Được tin Cảnh (5) mất, khiến lòng buồn thương.

Tháng sau vương nhận tin luôn,

Con Hi (6) lại mất, ở Diên-khánh thành.

Tuy buồn vương vẫn lo toan,

Giải-vây Bình-định, Tây-sơn siết dần.

Vương cho người lẻn vào thành,

Ý khuyên Chu, Tánh (7) thoát thân ra ngoài.

__________

(1) Thị-dã thuộc Bình-định.

(2) Tức tháng giêng năm 1801.

(3) Tức các quan của Nguyễn-vương tên Nguyễn Văn Trương, Tống

Phúc-Lương, Vũ Di-Nguy và Lê Văn Duyệt.

(4) Tức quan của Nguyễn-vương là Vũ Di-Nguy tử-trận.

(5) Đông-cung Cảnh bị bịnh lên đậu mùa và mất tại Gia-định, thọ 22

tuổi.

(6) Hoàng-tử thứ hai tên Hi mất, đem về táng ở Gia-định.

(7) Tức quan Hiệp-trấn Ngô Tùng-Châu và quan Trấn-thủ Võ Tánh.

350

Can-trường Tánh phúc-đáp ngay :

Tây-sơn tinh-nhuệ, ở đây cả rồi.

Xin đừng lo giải-vây tôi,

Hãy nên kíp đánh, lấy thời Phú-xuân”.

Vương nghe lời Tánh trung-thần,

Để Thành cầm-cự, giữ chân Vũ, Trần (1).

Còn vương dẫn cả đại quân,

Thẳng buồm để đánh Phú-xuân chẳng phòng.

Tháng năm (2) bể hãy chưa dông,

Thuyền vương (3) vào cửa Tư-dung dần-dần.

Tây-sơn Phò-mã Trị (4) ngăn,

Lập đồn đắp luỹ, dọc đàng Qui-sơn.

Tây-sơn hoả-lực từng cơn,

Thuyền vương khó tiến, dừng chơn kế bàn.

Vương sai Duyệt, Chất (5) bọc đàng,

Phía sau quân Trị, dễ-dàng tấn-công.

Gọng kềm đánh ép Tây-sơn,

Trị quân đành phải bỏ đồn rút mau.

Thuận-an cửa bể vương vào,

Tiến lên đuổi đánh, bôn-đào Tây-sơn.

Thân-chinh Cảnh-thịnh chống ngăn,

Sau cùng cung-quyến, chạy nhanh Bắc miền.

__________

(1) Tức các quan Tây-sơn là Vũ Văn Dũng và Trần Quang-Diệu.

(2) Tức tháng 5 năm 1801.

(3) Thuyền vương ra đánh Phú-xuân gồm có 6 chiếc tàu lớn Âu-châu do

Vannier, Chaigneau, Forcant và De Barisy chỉ-huy với đạo quân đổ bộ chừng

15.000 quân.

(4) Tức Phò-mã Tây-sơn tên Nguyễn Văn Trị.

(5) Tức các quan Nguyễn-vương tên Lê Văn Duyệt và Lê Chất.

Trở lại trang mặt